کتاب بولمه گن اوی اینگ قشاق اوی دیر.

کتاب بیزگه نیمه بیره دی؟؟؟

کتاب و کتابخانه لرانسانیت وبرچه معنوی بارلیک لرنینگ دردانه سی دیر. 
کتاب اوقیماق هر بیراولوس نینگ اویغانیش وقورتیلیش علامتی دیر.
کتاب، انسانگه یازماق نی اورگته دی.
کتاب، انسانگه حیات نی اورگته دی.
کتاب، انسانگه انسانی اورگته دی.
کتاب، انسانگه سوزیورتیش نی اورگته دی.
کتاب، انسانلردن بیلگی سقله میدی.
کتاب، انسانگه حیات بیره دی.
کتاب، انسانگه ایسته گن پیتده بیلگی بیرگن وایستمه گن پیتده اویینی مزین قیلگن بیروسیله دیر.
کتاب، انسانگه اینگ یقین دوست دیر. کتاب هر پیت بیلگی بیریشگه تیاربولگن بیردوست دیر.
کتاب اوقیماق ، دییرلی بیلگی، بیلیم، صبر،بیلگی، استدلال وتوغری ومنطقلی گپلشماق قابلیتی نی اورگنماق دیمک دیر.

کتاب نینگ سیزلرگه بیره یاتگن بیلگی لرنی هر زمان هر ییردن تاپه آلمی سیزلر!!
بوگون یوکسک باسقیچلرگه آدیم باسگن اولوسلردن اینگ کته فرقیمیز کتاب اوقیشگه عادت قیلمه گنیمیزدیر. آمریکه واروپا ده هر بیرکیشی هفته ده، آیده نیچه کتاب اوقیدیلر... بیراق بیزلر کتاب باشقه تمان قالسین، بیرمقاله نی هم باشیدن اداغیگه قدر اوقیشگه زمان اییرمی میز، تنی قیزیق می میز... بیزلر دنیا مقیاسیده هیچ کتاب اوقیمه گنلردن بیراولکه بولیشیمیز ممکن. اولکه مقیاسیده هم بو سوز اورین سیز ایمس. تاجیکلر، پشتونلر وهزاره لرگه قره گنده، بیزلر بو یولده جوده هم کیینگه قالگن میز. بیر هزاره باله سی مکتب باسقینچیدن کتاب اوقیشگه باشلیدی... اونلربوگون اوتمیشلریدن یخشی درس آلیب، بیرلیکلرقوریب، ایوشمه لرقوریب، مدنیت لری نینگ سقلب ورواجلنیشی اوچون اوته اونملی آدیملر کوتاریب کیله یپتی... اما بیزلر، نیک نوایی دیک بابام بار، کوکسی قلقان اوزبیگیم ،دیمیز، قییرده میزحاضر، مولانا، بابر، صاحب قران امیرتیمور، همایون شاهرخ میرزا، میرزا اولوغ بیک، ابن سینا، فارابی،گوهرشادبیگیم، سلطان حسین بایقرا لرنینگ باله لریمیز... بونلرنی بیزگه قویگن میراثلریگه ایگه چیقه آلدیک می؟ اونلرنی مکتب ایزلوچیلریدن بوله آلدیک می؟ مدنیتمیزنی سقلب قالیش اوچون نیمه ایشلرقیلدیک بوگونگه قدر؟ قنچه قوریلمه، مکتب وتیل وادبیات مرکزلری قوردیک؟؟؟ بونی سببی انیق دیر. بیزلر اوتمیشلریمیز، تاریخیمیز و بای مدنیتمیز حقیده انیق وتولیق بیلگیمیز بولمه گنی اوچون ،تاریخیمیز ومدنیتیمیزگه ایگه چیقه آلمه گن میز. اوتمیشلردن درس آلیب وآیدین وپارلاق بیرکیله جک اوچون تاریخیمیزنی اوقیمه گنمیز. تاریخدن خبربولمه گن کیشی طبعی که هرکیم نینگ سوزیگه اینانیب وآلده نیب کیته ویره دی. تاریخی واولوسی توغرییسده تویغوسیز بولیب وتویغولری کونساین کوچسیزبولیب اسیمیله بولیشگه آدیم باسه ویره دی. افغانستان تاریخی بویچه تورک سویدن بولگن بیرنیچه اوروغ نینگ تاجیک وپشتون بولیب کیتیشلری بونی کورستماقده. قیسقچه سی یوقاریده آچیق لنگنی دیک کتاب نینگ بیرتوپلیم نی یوکسه لیشگه، پارلاق وآیدین بولیشگه انچه کوپ اونملی رولی بولگنی انیق دیر. ایتب اوتیش کیره ک، سونگی چاغلرده افغانستانلیک اوزبیک یاشلر آره‌سیده اوز آنه تیللریده اوقیش و یازیشگه قیزیقیش درجه‌سی هم کونساین آرتیب بارماقده . بو نرسه‌نی اجتماعی ترماغلر قالویرسه فیس بوکده کوزه‌تیش ممکن. اما بونلرییترلی ایمس،اولکه بویلب خلقیمیز وقالویرسه یاشلریمیزنینگ اورته سیده کتاب اوقیش فرهنگی رواجلنیشی درکار. 
یاشلرنینگ اخبارات ومدنیت درجه سینی آشیریش، عقل وزکاوتلرینی اوسیشی، خلقی میزنینگ معنوی میراثی نی بای ایتیش اوچون اویمیزده، باشلنغیچ، اورته و یوکسک لیسه لرده ، بیلیم یورتلریده، مدنی قوریلمه لرده، یاتاقخانه لرده و مسجدلرده کتابخانه لر قوریلیشیگه و جدی احتیاج سیزیله دی.

حمیداوغلی

هرکیم دنیانی اوزگرتیرماقچی، اما هیچ کیم اوزینی اوزگرتیرماقچی ایمس!!

بیر کشی دنیا نی اوزگرتیرماقچی بولدی، انچه ییللر اوتگندن سونگره بونی بجره آلمه ی وازکیچدی، سونگره اوز اولکه سی نی اوزگرتیرماقچی بولدی، بونی هم دنیا کبی انچه قیین بولگنی انگله دی، اوندن سونگره توشونچه سینی عملگه آشیرماق اوچون اوز شهریدن باشله ماقچی بولدی،بیراق بونی هم انچه زور بولگنی انگله دی، اینگ سونگده اوز عایله سیدن باشله ماقچی بولدی، اما بونی هم بجره آلمه دی. اوشبو کیشی اوزون اوزون توشینیب بو یولیده گی توسیقلرنی تاپیب وچوزماقچی بولدی بیراق زمان اوتیب کیتگن ایدی، بو کیشی نینگ یاشی هم یوزگه یقینلب کیلگن ایدی. یینه هم کمچیلیگی نی بیلیب دیدی که« اگر مین آلدین اوزیم نی اوزگرتیرسیدیم، عایلیم نی، شهریم نی، اولکم نی وبوتون دنیانی اوزگرتیره آلردیم »

ایککینچی فردوسی نینگ اثری .

اوشبو دییرلی اثرنی ترجمه بولیشی اوزبیک ادبیات تاریخی بولومیده، باسیلیب چیقگن اینگ اونملی اثرلردن بیری سنله دی، وبو اثرنی،بیزلرگه ایری بیر اهمیتی بار. نامق جنابلری اوشبو اثراوچون ایگیرمه ییل عمرینی صرف قیلگن..امید قیله من که اوشبو اثر تیلیمیز ومدنیتمیزنی رواجلنیشی اوچون باسیلگن ایلک وسونگ آدیم بولمه ی ، یخشی بیر باشلنغیچ بوله دی. نامق جنابلری و رحیمی جنابلری کبی مدنیت سیورلریمیز تینمی بوتوغریده فعالیت آلیب باریشلری آلقشلرگه سزاوار. اما تیلیمیزنی، بای بولیشی، اوسیشی ورواجلنیشی اوچون فارسچه دن اوزبیکچه تیلیگه ترجمه بولیشیگه جدی احتیاج سیزیله دی. کتاب اوقیماق هر بیراولوس نینگ اویغانیش وقورتیلیش تمغه سی دیر. قالویرسه بیزلرنی اوز تاریخیمیز ومدنیتیمیزگه ایگه چیقماق اوچون انیق وتولیق بیلگیمیزبولیشی کیره ک.

مولانا نینگ بویوک تورکی دیوانی

مولانا جلال الدین محمد بلخی نینگ تورکی دیوانی و تورکی تیلیده گی شعرلری بارلیگی ایتیله دی.

مولانا جلال الدین محمد بن بهاءالدین محمد بن حسین الخطیبی، مولوی رومی لقبی بیلن شهرت قازانیب، بلخ نینگ خوارزمشاهی تورکلریدن حسابله نه دی

مولانا 604 هجری قمری ییلی بلخ شهریده دنیاگه کیلدی. اوباله لیگیدن، آته سی بیلن کیچیک آسیاگه سفر قیلیب، قونیه شهریده استقامت قیله دی، 672 هجری قمری ییلده ایسه مذکور شهرده جهاندن کوزیومه دی

مولانا تورکیه خلقیگه خطابا" شونده ی دیگن

بیگانه مگویید مرا زاین کویم
درشهر شما خانه ی خود میجویم
دشمن نیم هرچند که دشمن رویم
اصلم تورک است اگرچه هندی گویم

مضمونی: بیگانه دیمنگ، مین بودیاردن بوله من. سیزنینگ شهرینگیزده اوز اوییم نی ایزله یمن. باشقه اولکه اهلی بولیشیم وهند تیلیده سوزله شیمدن قطع نظر، مینینگ کیلیب چیقیشیم تورکدیر

مولانا نینگ دل چراغی، سلوک وطریقت گه قدم باسگه نیدن سونگ، آته میراثی وتینگری تعالی عزیز بنده لری معرفتی دن نورگه توله دی

او جهان نینگ تورلی-تومن خلقلری ومذهبلریگه نسبتا صلح وآسایشته لیک وبرادرلیک یولینی تنله ب، مسلمانلر، یهودیلر وترسالرگه حرمت کوزی بیلن باقه دی. هیچ قچان هیچ کیم نینگ تورلی سواللریگه اچچیق جواب بیریب، اونی خفه قیلمه گن

بیر سوز بیلن آیتگنده،مولانا توغری سوزلیک وتوغریلیکده انسانیت نینگ اولوغ یولباشچی سی ورهبری صفتیده قرار تاپگن ایدی. مولانا حقیده گی آیتیلگن قوییده گی سوزدن همه میزنینگ خبریمزبار:

مثنوی معنوی مولوی
هست قرآن درزبان پهلوی
من چه گویم وصف آن عالیجناب
نیست پیغمبر ولی دارد کتاب

مضمونی:مولوی نینگ معنوی مثنوی سی پهلوی تیلیده قرآن شریف دیک قدر-قیمتگه مالکدیر.مین اوذات نینگ وصفی حقیده نیمه دییشیم ممکن: اوذات پیغمبرایمس، مگر مثنوی دیک اولوغ کتاب صاحبیدیر

مولانا نینگ تورکی تیلیده گی دیوانی

بعضی منبعلرگه کوره، مولانا نینگ تورکی تیلیده گی اولوغ دیوانی، شونینگ دیک اونینگ قلمیگه منسوب تورکی شعرلری تیلگه آلینه دی

سامی نیهات بانارلی: "تورک ادبیاتی تاریخیده یازیشیچه، مولانا اناتولیده تورکی تیلیده بیر بویوک دیوان یره تگن. اونده عربی ویونانی تیللریدن علاوه 200 ته گه یقین تورکی بیتلر(غزل، قطعه، بیت، ملمع) شعرلرهم موجوددیر"

شونی ایتیش جایزکه، بو شعرلر حاضرگه چه ایرانده باسیلیب چیققن دیوانگه کیریتیلمه گن. داکتر ح.محمد زاده صدیق "دوزگون" اوزی نینگ مولوی مکتبی ده گی تورکی شعرلر کتابیده بو نکته گه اورغو بیریب شونده ی یازه دی:

"بو دیوان ده گی اعلان قیلینگن برچه شعرلر خیرلی وعالیجناب انسانلر حقیده یازیلگن بولیب، اونینگ تورت لیکلرینی، صوفیلرو درویشلر، ترجیع بند طرزده تضمین قیلیب، خانقاهلرده اجرا ایتیشه دی"

مولانا نینگ بیرقنچه لیریک شعرلری وغزللری عرب، فارس، تورک وارمن تیللریده ملمعات طرزده بیتیلگن. منه شونده ی شعرلردن نمونه لر کیلتیره میز:

یالغیز سینی سیور من

دانی که من بعالم، یالغیز سینی سیورمن
چون دربرم نیایی،اندرغمت اولرمن
من یارباوفایم، برمن جفا قیلورسن
گرتومرانخواهی، من خودسینی تیلرمن
رویی چوماه داری، من شاد دل ازآنم
زان شکرین لبانت، بیر اوپگه نی تیلرمن
توهمچوشیرمستی، منیم قانیم ایچرسن
من چو سگان کویت دنبال توگیزرمن
فرمای غمزه ات را، تاخون من نریزد
ورنه سینینگ ایلینگدن، من یارغیگه باررمن
هردم به خشم گویی: بارکیت منیم یانیمدن
من روی سخت کرده، نزدیک تو توررمن
روزی نشست خواهم، یالغیز سینینگ قانینگده
هم سن چاغیرایچرسن، هم من قمیز چیلرمن
روزی که من نبینم، آنروی همچوماهت
جانا!نشان کویت، ازهرکسی سوررمن
آن شب که خفته باشی، مست وخراب شاها
نوشین لبت به دندان، قی یی-قی یی توتورمن
ماهی چوشمس تبریز، غیبت نمود،گفتند:
ازدیگری نپرسید، مین سویله دیم آریرمن

آیریلیق اودو

ماهست نمیدانم، خورشید رخت یانه
بوآیریلیق اودونا، نیچه جگریم یا نه
مردم زفراق تو، مردم که همه دانند
عشق اودو نهان اولماز، یا ناردوشه جک جانه
سودای رخ لیلی، شدحاصل ما خیلی
مجنون کیمی واویلا، اولدوم گینه دیوانه
صدتیرزند بردل، آن ترک کمان ابرو
فتنه لی آلاگوزلر، چون اویخودن اویانه
ای شاه شجاع الدین، شمس الحق تبریزی!
رحمتدن اگرنولا، بیر قطره بیزه دام

داکتر فیض الله ایماق

آنه تیل

آنه تیلیده یازیب واوقیش نی بیلمه گنلر، سیوادسیز سنله دی.!! 

خلق ارا یونسکوتشکیلاتی

تیل بیر ایل نینگ روحی دیر!

تیل نی قوروماق یورت نی قوروماق قدر اونملی دیر، چونکه تیل، یورت، تاریخ ومدنیت قدر عزیزدیر.!! 

شونده ی ایکن هر بیر تیلداشیمیز، آنه تیلیده یازماق، اوقیماق، سوزیورتماق وانگله ماق اوچون ایچ کویدیریب واینتیلیشلری کیره ک. !

بوش بوش سوزلر بیلن تیل رواجله نیب اوسمیدی. بونی اوزیمیزدن باشله یشمیز لازم، سونگره عایله وتوپلیمدن... دنیانی اوزگرتیرماقچی بولسنگیز، آلدین اوزینگیزنی اوزگرتیریشنگیزکیره ک.!!

تیل بولمسه ایل بولمس.!!

بیرایل نینگ ایاقگه توتگن، اونی بارلیگی نی ومنگولیگی نی سقلب، ملی شعورینی جانلنتیره یاتگن، کیشی لرنی بیربیری بیلن یقینلشتیریب، اره لریده بیرلیک وبیردملیک یره ته یاتگن اینگ اونیملی عنصر وله راق تیل ، ایل حیاتیده گی اورینی جوده هم اونیملی دیر.!!

نیگه تیلیمیزگه مهریمیز آزراق؟

دنیاده، انسان ذاتیگه بیریلگن اینگ عزیز نرسه لردن بیری،سؤزسیزبوتیلدیر. اونی سیومسلیکــّه،اؤز حالیگه تشلب قؤئیشگه هیچ کیم نینگ حقی یؤق. ائنیقسه،هجوم آستیده قالیب،هلاکتگه یوز توتگن اؤزبیک تیلیمیزگه اهمیت قره تمسلیک،کیچیریب بؤلمس خطادیر.

نیگه تیلیمیزگه مونچه لر بی فرقمیز؟ نیمگه آنه تیلیمیزنی اونوتیب بارماقده میز؟ تیلیمیزنی کیم حمایه قیله دی؟نیگه اونینگ تلپه سلب جان بیریشگه تماچی بؤلیب قالماقده میز؟ نیمه،بیلیمیمیزقئه نب،آشیب- تاشیب کیتگنیدنمی حرکت قیلمه یپمیز؟ عزیز اؤقوچی، شو سؤراقلرگه اؤزینگیزچه بیر جواب قیلیشگه اورینیب کؤرینگ. مین بو حقده باشقچه راق اؤیلیمن.نظریمده اؤزبیک تیلی بیزگه هیچ قچان اؤرگنیب بؤلمس بیر نرسه گه اؤخشب تویله دی.اونی آسان یاکی،قیئین قبول قیله یاتگن اؤزیمیز بؤله میز.بیزاؤشه قیئین،دیب قبول قیلگن تامانیگه کؤپراق یاپیشیب آلگنمیز.حال بوکی،شو شوری قوریگورعرب یازووی بؤلمه گنده،تیلیمیز کیلیشیب، قؤلیمیز یوریشیب کیترمیدی.اؤزبیک تیلیمیز نینگ کتته قیئینچیلیگی انه شو نرسه بیلن چمبر چس باغلیق،دیب اؤیلیمن.

مادامکی،عرب-فارس یازوویدن فایده لنرایکنمیز،بو یقین أیللرده سوادیمیز آشیب،کاسه میزنینگ ته گی آقره دی،دیب ائتیش هلی ایرته.بونده ی بؤلیشیمیزگه بیرنیچه اساسی سبب بار:

1.عرب یازووی اؤزبیکچه سؤزلرنی افاده قیلیشگه عاجز.حتـــّا،عربلر اوچون هم جوده کؤپ ناقولیلیکلرنی کیلتیریب چیقره دی.شونگه قره می،اولر بو یازوودن هیچ پئیت وازکیچمه یدیلر.زیرا،بو نرسه اولر اوچون پارلاق اؤتمیش و مللی قدریتدیر.بیزنینگ مللی یازوویمیز(اورخون بیتیگی)عربلرنیکیگه قره گنده انچه قدیمی-کو!عرب الفباسی تیلیمیز اوچون نابابدیر.چونکی،اؤزبیک تیلیده گی تاووشلرنینگ حاصل بؤلیش اؤرنی،اصولی،مقداری و باشقه خصوصیتلری عربلرنیکیدن توبدن فرق قیله دی.شونینگ اوچون هم عرب تیلیدن اؤزبیک تیلیگه اؤزلشگن سؤزلر اؤزبیکچه تاووشلرقالیبیگه سالیب ائتیله دی(شونده ی قیلینمه یپتی افسوس).اؤزبیکلر عربچه سؤزلرنی،خوددی عربلرده ی قیلیب ائتیشگه مجبور ایمسلر.اؤزبیکلرنینگ تاووش چیقریش اعضالری عربچه قیلیب ائتیشگه ماسلنمه گن.درواقع،بو نرسه برچه دنیا تیللرگه خاص بؤلگن عمومی قانونیتدیر.بوقانونیت بیر معناده استتندرله شوگه ایریشیش دیمکدیر.معیاری یازیشنی شکللنتیره یاتگنده، عرب تیلیدن آلینگن سؤزلرنینگ هم تلفــّظه جهتدن اؤزگرمس شکلینی قبول قیلیشگه تؤغری کیله دی.شونده هم یازیش بیلن تلفظنی بیر-بیریگه اویغونلشتیریب، بیر خیل قیلیب بؤلمیدی.شونی اونوتمسلیک کیره ککی،یازوو مقدّس بؤله آلمیدی. اوندن واز کیچیش هم ممکن.اونی اؤزگرتیریش،اصلاح قیلیش،کؤپیتیری، قیسقرتیریش هم امکاندن تشری ایمس.

2.اؤزبیکچه سؤزلرنی فارسیلشتیریش،یعنی،اؤز سؤزلریمیززگه یات توس بیریش حاللری هم اوچره ب توره دی.فارس تیلی نینگ اؤزبیک تیلیگه منفی تاثری،عرب تیلی تاثریدن قالیشمه یدی.عرب تیلیدن اؤزبیک تیلیگه سان- سناقسیز سؤزلر کیریب کیلگن بؤلسه،فارس- دری تیلیدن سؤزلردن تشقری تیّاربیریکمه لر،اضافه، ترجمه قیلیب گپ توزیش اوجیگه چیققن.فارسی اؤیلب اؤزبیکچه گپیریش عادّی حالگه ائله نیب قالکن.مللتداشلریمیزاؤز تیلی نینگ قدری،قیمتینی یرگه اوروش حسابیگه فارس-دری تیلینی اولوغلش بیلن آواره.بیزنینگ یورتیمیزده،فارس- دری تیلی شیرین،اؤیناقی و آسان،دیگن نا تؤغری فکر یوره دی.اصلیده بونده ی ایمس، فارس تیلی دنیانینگ اینگ قیئین و قاعده سیز تیللری سیره سیگه کیره دی. بیزتاجیکلر بیلن یانمه-یان یشه گنیمیز،بوتون معامله مناسبتلریمیز،مکتب،معارف، نشرات،رسمی إیش یوریتیش شو تیلده بؤلگنی اوچون بیزگه شونده ی تویله دی. امّا،بیرختایلیک،جاپانلیک،روس،کریس،انگس،فرانسوز، ویتناملیک وباشقه لراوچون بونده یایمس.باشقه تاماندن بوتیلیده مینگ أیلدن بیری تؤختاوسیز متن یره تیلیب کیلینماقده.فارس تیلی آرقه سیده نهایتده اولکن یازمه تیکست یاتیبدی.شونده ایکن،فارس-دری تیلی بیزاوچون إیککینچی درجه لی معلومات آلیش منبعی بؤلماغی لازم. بوتیلده شعرلر،کتابلر یازیب عمرینی اؤتکزه یاتگن تیلداشلریمیز قتتیق ینگلیشماقده لر.بلکی،عقلی قابلیتینی شو یؤلده صرفلب،اؤز تیللریگه مهرسیز بؤلیب قالگندیرلر.فارس- دری تیلیده میرزالیک،منشی لیک دردگه تیگمه یدی. «کل اوّل اؤزباشینی داواله ماغی کیره ک»-گپ بار خلقیمیزده.اؤز تیلینگ اؤلوم یاقه سیگه کیلیب قالگن بؤلسه-یو،اؤزگه تیلده بلبلده ی سیره ب تورسنگ(؟).

تیلیمیز،مدنیتیمیز تاریخیده بیرگینه نوایی اؤز آنه تیلی اوچون اینگ کؤپ جان کویدیرگن ضیالیسی ایدی.اوآنه تیلینی ملامت تاشیدن حمایه قیلیشگه قتتیق کوره شدی و اؤزیدن اؤلمس میراث قادیردی.اؤزبیک تیلینی شرفله دی وکؤکلرگه کؤتردی. بوحرکت اصلیده،نوایی دن تؤرت- بیش عصرآلدین باشلنگن ایدی.

خؤش، بیز 21-عصر اؤزبیک لری آنه تیلیمیزنینگ حقینی ادا قیلیش یؤلیده حصّه قؤشه یپمیزمی؟ یؤق افسوس!اؤکسوکلر بؤلسینکی،مللت آیدینلی لری دیگن نامنی آقلی آلمه یپمیز.بیز اوچون اؤز تیلیمیز یات تیللردن کؤره هم یاتراق بؤلیب قالگن. بوتون دنیا تجربه سیده کؤریش ممکن کی،رواجلنگن برچه تیللر،اؤشه تیل ایجادکارلری نینگ اولکن ایجادی،پیشانه تیری عوضیگه ترقی تاپگن.

3.اؤزیدن بیگانه له شیش و یاتسیره ش هم تیلیمیزگه اؤز سلبی تاثرینی اؤتکزمی قؤیمه یپتی.تیلیمیزدن کوچ آله یاتگن اؤزلیگیمیزنی ایسدن چیقریب قؤیدیک شیکیللی.اؤزیمیزنی باشقه لردن پست توته میز.سفره میزده هیچ نرسه میز یؤق، دیب ناتؤغری اؤیله یمز.اصلینی الگنده،تیلیمزغریب،قشـّاق ایمس،عیب اؤزیمیزده، اؤزیمیز معنوی غریبمیز.اؤزبیک تیلی حقیده گی تصوّریمیز بَری یوزه کی. بیلگنلریمیزهم نهایتده آز. اؤزبیک تیلیده کمیده یوزته رمان،مینگته حکایه،قصّه و ینه کؤپلب علمی-عامه باب کتابلرنی اؤقیمی توریب،بو تیل نینگ کوچ-قدرتینی حس قیلیب بؤلمیدیمی اخر.

اؤزبیک تیلی نینگ سؤز بایلگینی انه شو منبعلرده مجسّمدیر.اؤزینی کم سیتیب، باشقه لرنی کؤکــلرگه کؤتریب،ایجاد بیلن شغلله نیش بی ثمربیرحرکت. اؤزبیک تیلی نینگ چیکسیز امکانیتلریدن بهره مند بؤلیش نینگ إیککینچی بیر منبعی هم بارلیگینی اونوتمسلیک کیره ک.اوهم بؤلسه،اؤزبیکستان ریسپوبلیکه سیدن کیچه- کوندوز ینگره ب تورگن رادیو- تیلویزویون ایشیتتیریشی و کؤرسه تولری دیر. اونی اوزلوکسیز ایشیتیب و کؤریب باریش طلب قیلینه دی.تیکنالوژی عصریده هر پئیت میسّر بؤلیب تورگن بونرسه نی هیچ قچان کؤزدن قاچیرمسلیک کیره ک.

4.هرکیم اؤز بیلگنیچه یازیب،اؤز باشیمچه إیش توتیشلر،سواد چیقریشیمیزگه آغیر ضربه بؤلیب توشماقده.«هر باشده بیر خیال دیگنده یک»-اپتیدن تیل قانون- قاعده لرینی تن آلمسلیکـّه اؤخشه گن بیراحوال حکم سورماقده تیلیمیزاقلیمده.یؤقسه،تیلنی معیارلشتیریش بؤئیچه کانکریت قانون-قاعده نی أیشلب چیقیش ممکن.همّه گپ شونده کی،اونی کیم تن آله دی،کیم إیشگه ساله دی؟

بیزنینگ اساسی قیینچیلیگیمیز تؤرته«أ- أیل،إ- إیش،ای- ایرکین،ی-یتتی»وإیککته «او-اوچ،اؤ- اؤزبیک»تاووشلریدیر.شو تاووشلرنی سؤزنینگ باشیده،اؤرته سیده و سؤزنینگ آخریگه قؤئیب تؤغری اؤقیش کیره ک بؤله دی.بو تاووشلردن تشقری هم عرب یازووی بیلن باغلیق معمّالر یؤق ایمس. باشقه یازووگه اؤتیشگه بیزگه اذن بیریلمه گن ایکن،عرب یازوینی انچه إیخچم حالگه کیلتیریب، قؤلی لشتیریش ممکن،دیب اؤیله یمن.مهمی،آنه تیلیمیزده یازیش و اؤقیشگه بیزده اشتیاق بؤلسه بس.

حرمتلی ذکرالله ایشانچ

بیزلر توپراقلرنی فتح قیلماق اوچون ایمس کونگیللرنی فتح قیلماق اوچون کیلگن میز!!

^{تورکي خلقلر عصرلر دوامیده دنیانینگ کته بیر قسمیده اوز سیاستی و اوز حاکمیتینی یورغیزیب، ییریک امپراتورلیکلر قوردیلر. اونلردن بیری سی اولوغ ظهیرالدین محمد بابر وقورگن امپراتورلیگی ایسه بابریلرامپراتورلیگی دیر.بابر، بی تکرار اوزلیک، نازک خیال شاعر، یازووچی، سیاستچی،تاریخچی وعدالتلی بیر شاه اوله راق کیتگن هر بیر یرده، ذکاوتی، بیلیمی وچقور توشونچه لری بیلن مدنیت و اونوتیملس اثرلر یره تگنی اوچون بوگونکی وکیله جک نسللرگه الهام قیناغی بولیب وبو اسملربیلن تانیله دی.}

ظهیرالدین محمد بابر دنیابویچه اتاقلی سیاستچی ،شاعر، دولت اربابی ویازووچی بولیب، 16. یوز ییلده اینگ بویوک امپراتورلیک لردن بولگن، بابریلر امپراتورلیگی نی هندوستانده قوردی. بابریلر باسقیچی، شرق دنیاسی نینگ اینگ پارلاق دوره سی سنلیب، دنیامدنیتی وقالویرسه اوزبیک مدنیتیده قوشگن اولکن وتکرارلنمس اولوشی هرکیمگه یقال دیر. اوشبو باسقیچده اوزبیک تیلی رواجلنیشی ویوکسلیشی اوچون اینگ اونیملی واونوتیملس اثرلریره تیلیب اوچمس ایزلرقالدیریلگن . بابرنامه اوشبو باسقیچدده یازیلگن اینگ اونیملی اثرلردن سنله دی. ایریچه اسلام دنیاسیده یازیلگن ایلک اوتوبیوگرافی دیر. 

بابریلرباسقیچیده، قوریلگن تاریخی بنالردن،بیری تاج محل دنیانینگ یتتی عجایب اثرلریدن سنله دی. وبوکبی اونلرچه بنالرموجود هندوستانده.

اچینرلی نیرسه شوکی، بابا لریمیزنینگ دنیابویچه مثلی کوریلمه گن اثرلریره تیب ،مدنیتمیزنینگ کوکلرگه چیقاریب ،دنیاتاریخی وادبیاتیده پارلب تورگن یولدوزلرنینگ قیلگن جسارتلری دنیااولوسیگه الهام قیناغی بولیب وآتگن آدیملرینی خیال هم قیله آلمه یاتگن بیر نسل بولگن میز... سلطان محمد فاتح غرب پادشاه لری نینگ بیریده عینن شو سوزنی ایتگن ایدی: بیزلرنینگ قیلگن ایشلریمیزنی وباسگن آدیملریمیزنی سیزخیال هم قیله آلمیسیزلر دیگن ایدی... بونی هم اونوتمنگیزلر، اوزلیکسیز هیچ قنده‌ی معنویت و اوتمیشسیز هیچ قنده‌ی کیله‌ جک بولیشی ممکن ایمس. هر قنده‌ی کیله‌جک فقط اوتمیش اوستیگه قوریله‌ دی. هرملت اوز تاریخی ، مدنیتی وتیلی نینگ سقلشه مجبوردور. بیزلر باشقه لرنی مقتاو کوکلرگه چیقاریب واوزیمیزنی ییرگه اوریشیمیز عینن انه شوییردن قیناقلنه دی. بوگون بیزلرنی بوحالده بولیشیمیز، اوتیمشیز پارلاق تاریخیمیزوبای مدنیتمیزدن خبریمیزیوقلیگی وایگه چیقه آلمسلیگیمیز بولسه کیره ک.

حرمت بیلن حمید اوغلی

اولوغ نوایی

اولوغ ایل نینگ اولوغیدور نوایی،
أیل فصلی نینگ بهاری دور نوایی.

تورک خلقی نینگ آسمانیده نوایی،
پارلب تورگن قویاشی دور نوایی

قیلدی خدمت یازدی آنه تیلیده،
تورک تیلی نینگ میراثی دور نوایی.

هر بیر سؤزی چقنب تورگن گل کبی،
سؤز باغی نینگ باغبانی دور نوایی.

یازگن سؤزی حکمت بیلن اوره لگن،
ییر یوزیده حکمتلی دور نوایی.

إینجو لردن تیریب توزگن هر شعرین،
شاعرلرنینگ سلطانی دور نوایی.

تیلگه بؤلسه جان کویَری هر ایل نینگ،
سؤزسیز تیل و ایل جانی دور نوایی.

برچه عمرین ایلگه بیرگن تینمسدن،
اولوغ ایل نینگ اینگ فخری دور نوایی.

قوتلوغ بؤلسون اولوغ یاشی بابام نینگ،
ایل بای بؤلسه کوپ یشه ی دور نوایی.

حرمتلي شاعريميز عزیز فاریابی دن

قازانماق نینگ سری.

قازانماق نینگ ایکی تمل تاشی بار: بیرینچی سی اینانماق وایکینچی سی ایسه اصلا وازکیچمسلیک دیر.!! بونی بیزلرنی اوتگن تیل سیورومدنیت سیور بابه لریمیز و اولوغلریمیز، اینگ آز امکانیت بولمه گنیگه قره مسدن، قمیشلرنی قلم اوله راق قولله نیب، کیچه کوندوز دیمی تنیمسیز فعالیت لری و ایچکویدیریشلری بیلن کورگزمه گه قوییب، تورک اوزبیک مدنیتی ودنیا مدنیتی بایلیگیده اینگ اونیملی رول و حصه لر قوشیب بای مدنیت، پارلاق تاریخ وبای تیل نینگ بیزلرگه میراث قوییب کیتگنلر. اوشبو اولوغلریمیز بیزلرگه الهام قیناغی دیر.

بیراق بوگونکی نسل اوله راق اوز تاریخیمیز ومدنیتیمیزنی قنچه لیک تانیمیز؟ اوتمیشیمیز واولوغلریمیزنینگ بیزلرگه قویگن ایزی اوچمس اثرلری حقیده قنچه لیک بیلگیمیزبار؟ اوزبیک مدنیتیمیز وتاریخیمیزنی باشقه لرگه تانیشتیرماق اوچون قنچه لیک وقتیمیزنی صرفله دیک؟ اوشبو مدنیت نینگ دوامینی سقلب وایگه سی بولگن بیرنسل اوله راق قنچه لیک ایچکویدیریب وثمره لی آدیملر باستیک؟ وسونگ اوله راق بوینیمیزده بولگن بورج نی قنچه لیک انگلب وبونی بجرماق اوچون قنچه لیک اونیملی آدیملر قویدیک؟؟

هر کیمسه نینگ تاریخی، مدنیتی، تیلی،دینی، اولکه سی، اولوسی وکیله جگی توغریسیده تویغوسی بولمه سه تیریک ایمس اولگن دیر.!

حمیداوغلی

تیلی بولمه گن ایل، ایل صفتینی قازانه آلمیدی.!!!

^{تیل دیب، کورمسدن اوتمه یش کیره ک،اولوسگه تیگیشلی نه بولسه؟ برچه سی نینگ بیرلشگن ییری تیل دیر. بیرایل نینگ تیریکلیگی او ایل مدنیتی نینگ تیریکلیگیگه باغلیق دیر. تیل ایسه مدنیت نینگ کیلتی دیر. بیرایل نینگ اوزلیگی تیلی دیر. بیرمدنیت نی انگله تیب، ترقتگن باشقه لرگه تانیشتیریشگه باعث بولگن تیل دیر. بیرایل نینگ اوزلیگی بولگن وتوغری سی بیرمدنیت نینگ منگولیگی نی قوریب وسقله گن تیل دیر. قیسقچه سی تیل بیرایل نینگ هر نیرسه وبارلیگی دیر. اوزبیک تیلی نینگ جانلندیرگن،اوزبیک تیلی مدنیت تیلی بولگنی نی ایزی اوچمس اثرلری بیلن اثبات قیلگن، یازگن اثرلری بیلن نه فقط اوزبیک ، تورکمن بوتون تورک خلقلری وفارسلرنی کونگیللرینی قازانیب فتح قیلگن ،ادبیات دنیاسی نینگ ییریک سیسلاوچیسی،اولوغ متفکر، سیاست اربابی، شاعر، یازووچی، مدنیت سیور اولوغ بابامیز حضرت امیرالکلام علیشیر نوایی اوشبو تیل نینگ اونیمینی همه دن یخشی بیلیب، بوتون حیاتینی اوشبو تیل نی یوکسلیشی، رواجله نیشی ومنگولیک قازانیشی اوچون صرف قیلیب کیچه کوندوز دیمی بو یولده چیککن مهنت و اورینیشی بیلگنلرگه قویاش سینگری یقال دیر...} 

حضرت نوایی 

سنگاه آنچه حق لطــــفی واقع دورور

که تا تـــــــــورک الفاظی شایع دورور

بو تیــــل بیرلا تانظم ایرور خلق ایشی

یقین قیلمامیش خلق سیندیک کیشی

اتاقلی اوزلیک لرنینگ حضرت نوایی حقیده گی توشونچه لری:

«انینگ نظمی وصفیده تیل قاصر و بیان عاجزدور»

(سلطان حسین بای قرا)
«بو اولوغ امیر دین و دولت حامیسی، شعریت همده ملت نینگ پشتی پناهی دیر»
(دولت شاه سمرقندی)
«تورکی تیلده هېچ کیم نوایی دېک شعر اَیتمه گن همده نظم گوهرلرینی ساچمه گن اېدی»
(عبدالرحمن جامی«بهارستان»دن)
«اوندن اول و اوندن کېین هېچ کیم تورکی تیلده شعرنی اوندن کۉپراق و اوندن یوکسک راق یازالگن اېمس. او فارسی شعرنی هم کۉپ یازگن.»
(محمد حیدر میرزا «تاریخ رشیدی»دن)

اولوغ حضرت نوایی نینگ 573 ییللیگی مناسبتی بیلن.

حضرت امیرالکلام علیشیرنوایی نینگ توغیلگن کونی برچه تیل ومدنیت سیورلرگه قوتلوغ بولسین.

نیگه حضرت نوایی؟

^{حضرت امیراکلام علیشیرنوایی، تورکچه تیلی نی، یوکسک بیر ادبیات وصنعت تیلی اوله راق اثبات لب وبو توشونچه سیدن دفاع قیلیب، تورک تیلیگه دییر قازاندیریب، ادبیات دنیاسی نینگ پارلب تورگن بی تکرار یولدوزی ، ییریک سیسلاوچیسی وایلک خمسه اثری ایگه سی بولگن تورک شاعری، بیلمیدانی، سیاست اربابی، ومتفکری دیر.}

^{حضرت علیشیرنوایی توپلیم وانسانلیکگه خذمت قیلماقدن سیوینیب، بوتوغریده کوپنچه قوریلمه لر، یوزگه یقین کتابخانه، و370 دن آرتیق کسلخانه، مدرسه لر، کوپریکلر وخیریه مرکزلری قوردی. اوشبو باسقیچده نوایی نینگ مدنیت وبیلیم سیورلیگی باعث هرات بیلمیدان، شاعر، تاریخچی ویازووچیلرنینگ مرکزی بولگن ایدی. شوکبی هراتده تیموریلردوریده قوریلگن یوزلرچه تاریخی ابده لرموجود. دنیانینگ بیشینچی بویوک مسجدی ، اختیارالدین قلعه سی وشوکبی مزارشریف ده اورین آلگن حضرت علی روضه سی نوایی نینگ تشبثی بیلن قوریلگن. بونی اوچون هرات تیموریلرباسقیچیده شرق دنیاسی نینگ مدنیت مرکزی واویغانیش عصری سنله دی.} 

علیشیرنوایی، کاشغرلی محمود دن سونگره، تورک تیلیده اینگ کوپ خذمت قیلگن تورک ادبیاتچیسی دیر. نوایی نینگ یوزگه یقین اثری بولگنی ایتله دی بیراق نوایی نینگ اینگ اونیملی اثرلریدن بولگن خمسه نینگ یازیلیشی، تورک ملتی، قالویرسه اوزبیک ادبیاتی تاریخیده بویوک ومثلی بولمه گن بیر ایجاد سنله دی. خمسه طفیلی اوزبیک ادبیاتی دنیاده گی اینگ ایلغار ادبیاتلر قطاریده اورین آلدی.

نوایی 15.یوزییلده تورک دنیاسی وادبیاتیده تیل قویاشی اوله راق توغیلگن . نوایی تورک اولوسی نینگ بویوکلیگی، یره توچی ذکاوتی، تورک تیلی نینگ بایلیگی نی بیلرایدی. تورکلرنینگ دییرلرینه سونگ درجه حرمت قیلگن بیری سی ایدی، تورکلرنینگ یخشی یشه یشینی،تاریخی، تیلی ومدنیتیگه ایگه چیقیب، آیدین وآچیق توشونچه لی بولیشلرینی ایستردی. 

نوایی تورکلرنینگ بیلگی سیز واوقیمه گن یاشلری، فارسچه نی گوزل بیرتیل توشونیب اوتیلده شعرایتب کیته ویره دیلر. اگر بیرانسان یخشی وچقور توشونسه، تورکچه ده انچه بایلیک توررایکن، بو تیلده شعر ایتماق، هنر کورستگن نینگ اورینلی وقولی بولگنی نی انگلر دییدی.

نوایی کوپنچه اثرلرینی تورک تیلیده یازدی وبونی سببینی هم شونده ی آچیقلیدی.«بو سۉزلریمدین خصم مونداق بیلمه‌سون و مدعی بو نوع گمان قیلمه‌سون که، مینینگ طبعیم تورک الفاظیغه ملایم توشگن اوچون تعریفیده مبالغه اظهار قیلورمین و فارسي عبارتقه مناسبتیم آزراق اوچون انکار و نفییغه اصرار کۉرگوزورمین کیم، فارسي الفاظ استیفاسین و اول عبارت استیقاسین کیشی میندین کۉپره‌ک قیلمیدور اېرکین و صلاح و فسادین میندین یخشیراق بیلمیدور اېرکین... « 

بیرادبیات تیلی نی یره تماق اوچون بویوک بیرصنعتچی بولیش کیره ک، علیشیرنوایی بیریره توچی صنعتکارایدی. نوایی کیلگه نیگه قدر تورکستانده کوچلی بیرادبیات یره تیلمه گن و بو یوقلیک نی سببی، کوچلی صنعتچیلرنینگ تاپیلمه سیدن تشقری، تورکلرنینگ اوز تیللریگه اینتیلیب، اعتبار بیرمه یشلری وتورکچه تیلیده کوچلی بیر ادبیات یره تیشی جسارتی اونلرده توغیلمه گنی دیر. علیشیرنوایی بو جسارتگه ایگه بولیب وبونی عملده کورستگن تورک ادبیاتی نینگ بی تکراریولدوزی دیر.

علیشیرنوایی تورکلرنینگ بیربوتون اوله راق کوررایدی. تورکلرنی هربیرییرده ییره لیب ایری ایری یشه یشلری یوره گیده گی سیوگیده هیچ قنده ی سلبی تاثیر قویمه گن ایدی. نوایی: باشقه لر مینگلرچه کوچلری بیلن باشقه اولکه لرواولوسلرنی فتح قیلماقچی بولدیلر بیراق مین باشقه اولکه لرواولوسلرنینگ کونگیللرینی قلمیم بیلن شکر توکیب یازگن اثرلر آرقلی فتح ایتدیم دییدی.

اگر بیر قوم، گر یوز، یۉقسه مینگ دور،

معين تورک اولوسی خود مینینگ دور.

آلیبمېن تحتِ فرمانیمده آسان،

چیریک چیکمی ختادین تا خراسان.

خراسان دېمه کیم، شیراز و تبرېز،

که قیلمیشدور نَېِ کلکیم شکررېز.

کۉنگول بیرمیش سۉزومگه تورک جان هم،

نې یالغوز تورک، بلکه تورکمان هم.

نې ملک ایچره که بیر فرمان ییباردیم،

انینگ ضبطیغه بیر دېوان ییباردیم.

محاکمة‌الغتین، اثریده تورکچه نی فارسچه دن بای بیر تیل بولگنی توغریسیده یارقین لیک تشلب. یوزگه قدر تورکچه فعل نینگ فارسچه ده بولمه یشینی اثبات قیلگن . 

نوایی فارسچه تیلی قرشی سیده تورکچه نی بای تیل اوله راق اثبات قیلگن اثریده( محاکمة‌الغتین )ده قوییده گیچه آچیقلیدی:

«تورک وفارس تیللری اصلیتی نی بو اثرده توپله دیم. شونده ی توشونه من کی، تورک ملتی نینگ شاعرلریگه بویوک حق قازاندیردیم. اوز تیللری نینگ قنده ی بیر تیل بولگنی نی اورگندیلر عجم وفارسلرنینگ تورکچه نی کمستیب کیله یاتگن سوزلریدن قورتردیم. تورک شاعرلری مینی، بو بیرکینیب قالگن واقعیت لرنی اورتگه چیقارگن جسارتیم نی بیلسه لر، خیردعالری بیلن ایسلب وروحیم نی شاد ایلیدیلردیه امیدقیله من.»

علیشیرنوایی محاکمة‌الغتینده شونده ی دییدی.:

«آنه تیلیم توغریسده توشونماققه باشله دیم، تورکچه نینگ انچه بایلیک لریگه ادشیب، کوزلریمگه اون سکیز مینگ عالمدن آرتیق یوکسک برعالم کوریندی. بو عالم، زیوروزینت ایچیده کینگ کوک، توققیز کوکدن یوکسکراق ایدی. او ییرده گوزل فضیلت لر ویوکسک هزینه لربیلن یوزمه یوزبولدی. بو هزینه نینگ گوهرلری، یولدوزلرنینگ جوهرلریدن پارلاق ایدی. 

بوعالم نینگ چیچک باغچه سیگه کیردیم، چیچکلرقدرنینگ قویاشیدن پارلاق ایدی. بیراق بو قرانلیک نینگ ایلانی خواطرلی وچیچکلرنینگ تیکانی سنلمس حالده ایدی. بونلرنی کورگنیمچه، توشوندیم و دیدیم کی: دیمک کی، بیزنینگ تورک شاعرلریمیز بو قورقولی وتیکانلی یوللردن قاچگنلری اوچون تورکچه نی تشلب کیتیبدیلر...»

نوایی سوزی نینگ قوشیمچه قیلیب، بو یول، یوکسک همت ایستردی. مین بو یولدن وازکیچمه دیم. بوحالت نی قره ب توره آلمه دیم. وبو یولده یوریماقدن هم قورقمه دیم.!

«تورکچه نینگ، فضاسیده طبعتیم نینگ آتینی یوریتدیم، خیالیم نینگ قوشینی قناتلنتردیم. وجدانیم بو هزینه دن اینگ بهالی تاشلروگوهرآلدی. کونگلیم بو چیچک باغچه نینگ هر تورلی چیچکلریدن،سونگ سیز هیدلرآلدی.»

مېن تورکچه باشله بان روایت

قیلدیم بو فسانه نی حکایت

کیم شهرتی چون جهانگه تۉلغه ی

تورک اېلیگه داغی بهره بۉلغه ی

نېچونکه بوکون جهانده اتراک

کۉپتور خوش تبع و صاف ادراک

نوایی حضرتلری، بوتون عمرینی تورک تیلی وادبیاتی اوچون صرفلب، سوزی ،قلمی وایزی اوچمس اثرلری بیلن فارسچه وعربچه تیللری نینگ تاثیری آلتیده قالیب کیله یاتگن تورک تیلی نینگ اصلیتی نی یوزه گه چیقاریب، وکیله جک نسللرگه انوتیلمس اثرلرنی میراثگه قویب کیتگن. قسقچه سی، اولوغ نوایی« آلیب قوریمس خزانه و ائتیب ساویمس ترانه»دیر. نوایی گه خزانه قوروچی و ترانه تینگلر انسانلر کیره ک.هم خزانه و هم ترانه گه قؤل سونماق اولکن بخت ایستیدی. قه ییرده بو خزانه قوروچیلری، قه ییرده اوشبو تیل نینگ ایگه لری؟ تیلگه خذمت کورسه تیش ایلگه خذمت کورسه تیش دیگن بابامیز. اولوغ نوایی بوگونکی نسل ویاشلریمیزگه الهام قیناغی بولگن بی تکراربیراوزلیک دیر. تاسف بیلن، تاسف بیلن اوشبو اولوغ انسان نینگ توشونچه لری، یره تگن ادبیات واولمس اثرلریگه ایگه چیقه آلمه دیک. اوییلدن بوییلگه قدر اولکه بویچه اوزلیک لریمیزنی تانیتماق اوچون اوشبو خلق نینگ ایتکچیلریی،مدنی قوریلمه لر واوقیمیشلی کیشی لرتامانیدن هیچ قنده ی ریجه یولگه قویلمیدی. بویوکلریمیز بونی جدی آلیشلری کیره ک. معنویت پول بیلن ساتیلیب آلینمیدی. بونی سلبی تاثیری هرکیمگه یقال دیر. بوگون ادبیات وتیل نینگ میراثچیلری واصیل ایگه لری، اوز تیللریده مهری بولمی، تیللرینی یخشی بیلیب، اورگنماق ویازماق اوچون اینیتیلمی، باشقه لرنی تیلی نی کوکلرگه چیقاریب و اوزلری نینگ کیملیگی، بارلیگی ومعنویت بایلیگی بولگن آنه تیلی نی اونوتیب کیتماقده لر. بونی هم اونوتمنگیزلر، اوزلیکسیز هیچ قنده‌ی معنویت و اوتمیشسیز هیچ قنده‌ی کیله‌جک بولیشی ممکن اېمس. هر قنده‌ی کېله‌جک فقط اۉتمیش اوستیگه قوریله‌دی. بیزاوزبیک میز، بیراق،تاریخیمیز، مدنیتیمیز وتیلیمیزحقیده بیلگیمیزیوق. هرملت اوز تاریخی ، مدنیتی وتیلی نینگ سقلشه مجبوردور. بیزلر باشقه لرنی مقتاو کوکلرگه چیقاریب واوزیمیزنی ییرگه اوریشیمیز عینن انه شوییردن قیناقلنیشی ممکن، یعنی اوتیمشیزنی بیلمی میز.

اوشبو تیل نی اصیل ایگه لری بولگن تویغولی یاشلریمیز، نوایی حضرتلری نینگ روحلری شاد بولیشی اوچون اوشبو بای تیلگه ایگه چیقیب، اوشبو تیل نی عایله تیلیدن، بیلیم، سیاست، ادبیات، مدنیت و شعرتیلی اوله راق بوتون حیاتلریده قولله نیب وعملگه آشریشلری کیره ک دیب اویلی من.!!

اولوغ حضرت نوایی نینگ هراتده اورین آلگن مقبره سی.

حرمت بیلن حمیداوغلی

ابونصرفارابی دنیا بویچه تنیقلی بیرکیشی!

اولوغ تینگری تعالی آتی بیلن!

      ^{ابونصرمحمد فارابی بن محمدطرخان، اسلام دوره سیده گی اینگ بویوک فیلسوف لریدن بیری سنله دی. او افغانستان نینگ فاریاب ولایتی وسیج تومنیده قویاش 260- میلادی 873ینچی ییلده توغیلگن.یاشلیگیده اوشه زمانده بیلیم مرکزلریدن بولگن بغدادگه سفرقلیب وتنیقلی اوقوتوچیلردن بولگن متی بن یونس آلدیده، منطق وفلسفه توغریسده درس گه باشله دی.ابونصرفارابی نینگ بیلیم اورگه نیشی وتیزهوشلیگی باعث، اونینگ آتی بوتون دنیاده فیلسوف، بیلیمدان وتنیقلی بیرکیشی عنوانیده تانیلدی.ابونصرفارابی نینگ تورلی بیلیملرتوغریسده تولیق معلوماتی بار ایدی، اوشبو بیلیم لرهربولومیده کتاب یازیب واونینگ کتاب لریگه قره گنده ،تیل ، متی ماتیک، کیمیا، هیئات، حربی بیلیمی، موسیقه، طبیعیات، الهیات، مدنی، فقه ومنطق بولوملریده تولیق معلوماتی بارلیگی آچیق لنه دی.الکندی اسلامی فیلسوف لریدن بیری سی سنله دی، اوزیدن سونگ باشقه لرگه یوللرنی آچدی بیراق او فسلسفی مکتب نی آچیشگه قادر بولمه دی وبوندن تشقری بحث ایتگن موضوع لراورته سیده بیرلیگ نی کیلتره آلمه گن،اما ابونصرفارابی بوتکل شکلده بیرمکتب نی قوردی.فارابی بیلیم اورگه نیشی اوچون کوپنچه مهنت لرنی چیکیب، کیچه لرشهرقوروقچیلری چراغی یاریغیده کتاب اوقیب کوپنچه پیت لرکیچه نی تانگه ترایکن.فارابی نینگ تیریکچیلیگی بیلیم اورگه نیش، یازیش واوقیش بیلن اوتیب وکوپنچه اوقوچیلراونی آلدیدن درس کوررایکن لر.ابونصرفارابی بیرفیلسوف ایدی بیراق تیریکچلیک نی اوتکزیش اوچون شفاکارلیک وکسللرنی دوالشی بیلن شغلنیب کیلرایکن.شونینگ اوچون اونی هلی هم شفاکار وحکیم یاد ایته دیلر.ابونصرفارابی نینگ بیلیم اورگه نیشی وتیزهوشلیگی باعث، اونینگ آتی بوتون دنیاده فیلسوف، بیلیمدان وتنیقلی بیرکیشی عنوانیده تانیلدی.}

_{ابونصرفارابی نینگ تورلی بیلیملرتوغریسده تولیق معلوماتی بار ایدی، اوشبو بیلیم لرهربولومیده کتاب یازیب واونینگ کتاب لریگه قره گنده ،تیل ، متی ماتیک، کیمیا، هیئات، حربی بیلیمی، موسیقه، طبیعیات، الهیات، مدنی، فقه ومنطق بولوملریده تولیق معلوماتی بارلیگی آچیق لنه دی.}

_{الکندی اسلامی فیلسوف لریدن بیری سی سنله دی، اوزیدن سونگ باشقه لرگه یوللرنی آچدی بیراق او فسلسفی مکتب نی آچیشگه قادر بولمه دی وبوندن تشقری بحث ایتگن موضوع لراورته سیده بیرلیگ نی کیلتره آلمه گن،اما ابونصرفارابی بوتکل شکلده بیرمکتب نی قوردی.}

_{فارابی بیلیم اورگه نیشی اوچون کوپنچه مهنت لرنی چیکیب، کیچه لرشهرقوروقچیلری چراغی یاریغیده کتاب اوقیب کوپنچه پیت لرکیچه نی تانگه ترایکن.}

_{فارابی نینگ تیریکچیلیگی بیلیم اورگه نیش، یازیش واوقیش بیلن اوتیب وکوپنچه اوقوچیلراونی آلدیدن درس کوررایکن لر.}

_{ابونصرفارابی بیرفیلسوف ایدی بیراق تیریکچلیک نی اوتکزیش اوچون شفاکارلیک وکسللرنی دوالشی بیلن شغلنیب کیلرایکن.شونینگ اوچون اونی هلی هم شفاکار وحکیم یاد ایته دیلر.}

^{حمید اوغلی}

افغانستانده گی خوفسزلیک خواطرلری و2014 قورقوسی!!!

2014 ییلی، بوتون افغانستان خلقی نی تشویش وخواطرگه سالگن دیسک، اورین سیزایمس . 2014 یقین له یشی وخلق ارا کوچلراوشبو اولکه دن چیقیب کیتیشی وجمهور ریسلیک سیلاولری آچیق وآیدن بیرشلکده یولگه قویلمسلیگی توغریسده گی شک وشبهه لر وضیعت نی حتی ایچکی اوروشلرگه آلیب باریشی ممکن لیگینی آچیقلیدی.اوشبو خواطرلریگه واونی نتیجه سیگه 11 ییل بویچه گواه بولیب کیلگن میز، بوتون یورتداشلریمیز، اولکه ده گی ناقرارلیک لر،اداری فسادنی یایلیشی، دولت خوفسزلیک نی تامینلشیگه قادربولمسلیگی،طالب لرنینگ کونساین کوچلی بولیشلری، دولت نینگ کونده اونلرچه باله، خاتین وگناه سیزکیشی لرنی اولدیریب کیله یاتگن طالبلرنی قماقخانه لردن قویب یوباریشی واونلرنی یناغه وعزیز خطاب ایتیشی ، دولت وخلق اره سیده گی اوزاقلیکلروایشانچ سیزلیکلر،دولت نینگ خلق ارا جماعتی اره سیده گی تارتشمه لری، قانونی علمگه آشمه گنی بونلر برچه سی اولوس نینگ تشویش وخواطریگه وکیله جکدن امیدسیزبولیشلریگه باعث بولگن.

 

خلق ارا کوچلری قالویرسه آمریکه کوچلری نینگ افغانستانده 2014 دن سونره قالیشی، امنیتی کیلیشونامه گه باغلیق دیر. حاضرآمریکه افغانستانده اینگ کوپ یاردم بیره یاتگن اولکه لردن بیری سنله دی. ملی اردو وخوفسزلیک کوچلری نینگ، آیلیکلری وبعضی تجهیزاتلری آمریکه تمانیدن تولنه دی. افغانستان دولتی اوز خوفسزلیگی نی تامینلشیگه قادر ایمس وبوگونکی وضیعت بونی آچیقچه کورسه تیب تورگن.

 

جمهور ریس کرزی نینگ آمریکه دن بعضی بیر شخصی ایستکلری( کیله سی سیلاولرده کرزی کاندید بیرگن کیشی نی حمایت قیلیشی وقدرتدن چیتلنگندن سونره قضای وعدلی تیکشرولردن قورتیلیشی کبی موضوعلر) باعث اوشبو کیلیشونامه امضالنمی وایککی اولکه اره سیده گی علاقه لرکونساین سوویب کیته یپتی وکرزی نینگ اوشبو سیاستی دوام ایتسه آمریکه نینگ بیر تمانلمه قرارآلیشی، یعنی آمریکه کوچلری بوتکل شکلده اولکه نی ترک ایتیشی ممکن.

 

اگر خلق ارا کوچلری اولکه دن چیقیب کیتسه لروجمهور ریسلیک سیلاولری  آچیق وآیدین بیرشلکده یولگه قویلمسه، خوفسزلیک وناقرارلیکلر اولکه بویلب کینگه یشی، ایچکی اوروشلرباشله یشی، خلق ارا یاردملری کیسلیش احتمالی،قوشنی اولکه لرنینگ(پاکستان، ایران، هندوستان وروسیه نینگ) ایچکی ایشلرده اره له شیشلری، تروریست لرنینگ تینچ مرکزیگه ایله نشی، اقتصاد وضیعتی یمان له یشی، ایش سیزلیک فایزی آشیشی، طالبلرنینگ اقتدارگه کیلیشی احتمالی، سونگ اون ییل ایچیده ایریشیلگن بعضی دموکراتیک یوتوقلرنی یوقالیش قورقوسی، خاتون قیزلرقرشی سیده گی زوره وانلیک لر کوپه یشی، اولکه ده سرمایه یاتقیزگن سوداگرلرنینگ چیقیب کیتیشی ممکن.

 

کیله سی جمهور ریسلیک سیلاولری ، خوفسزلیک قینچلیک لردن تشقری اوشبو کمیسون ریسی، اورین باسری وکاتبی جمهور ریس تمانیدن سیلنگنی ؛مذکور کیشی لر حامدکرزی وقسیم فهیمگه یقین بولگنلری ، سیلاولرقانونی یسلگنی بیلن اوشبو قانونی عملگه آشریشگه اراده بولمه گنی  وکمیسون باشیده گی کیشی لرنی ایرکین وطرف سیز بولمه گنی، همده خلق ارا جماعتی نینگ کوزه توچی کیشیلری وتیمی بولمه گنی اوچون اوشبو سیلاولرهم بولیب اوتگن سیلاولرکبی کینگ شکلده قلابلیکلر یوزبیریشی ممکن.

 

اگرده بونلرنی عکسینچه سی عملگه آشسه، اینقسه جمهور ریسلیک سیلاولری آچیق ؛آیدن وقلاب سیزلیک بیرشلکده یولگه قویلسه، اولوس نینگ سیله گن جمهو ریسی اقتدارگه کیلیب، عقللی وتدبیرلی سیاست ایزلب، خلق ارا،منطقه وقوشنی اولکه لری بیلن یخشی علاقه لرقوریب وملی اراده بیلن دیموکراتیک بیر ریجه وتزیم نی قول اوستیده آلیب بوتون خلق نی شهرداشلیک حق وحقوقیگه حرمت ایتب وقانون نی عملگه آشریشگه حرکت قیلسه اوشبو خواطرلر امیدگه اوزگریلیشی ممکن دیب اویلی من.

 

حمیداوغلی

 

 

خلق ارا یاشلرکونی بوتون یاشلروقیزلرگه قوتلوق بولسین!

«انسانلیک توپلیمی نینگ کیله جگی یاشلرنینگ قولیده دیر»

نیمه اوچون خلق ارا یاشلرکونی؟

میلادی 1985 ییلیده بیرلشگن ملت لرتشکیلاتی بیرینچی مرته خلق ارا یاشلرکونی نی نشانله دی. 1998 ییلی اگیست آیی 12 ده، پرتغال باشیکنتی لیسبونده گی یغینده، خلق ارا یاشلرکونی رسمیتگه تانیلیشی اوچون بیرتکلیف حاضرلندی و1999 ییلی دسمبرآیی 17 ده خلق ارا بیرلشکن ملتلرتشکیلاتی تمانیدن اوشبو کون رسمیتگه تانیلدی.

اولکه لرگه یاردم بیره یاتگن اینگ اونملی قوریلمه لردن بولگن بیرلشگن ملتلرتشکیلاتی، یاشلرگه اعتباربیریش نی بیرینچی هدفلری اورنیده یربیرگن. یاشلرنی بوینلریگه بولگن توپلیمده گی مسولیت لریگه ترغیبلش، یاشلربیلن یاردم ایتماق واونلربیلن گپلشماق و فکرالمشترماق، امکانیت لریره تماق واونلرنینگ قابلیت لریدن فایده لنماق بیرلشگن ملت لرتشکیلاتی نظریدن اونملی دیر.

بیرلشگن ملت تشکیلاتی نینگ اوشبو کونی نی رسمتیگه تانشیشدن باشقه بیرهدف ایسه، بوتون دنیااولکه لری قالویرسه کیینگه قالگن ویوکسله یاتگن اولکه لرده اقتصادی، اجتماعی، مدنی ویاشلرنینگ تعلیمی توغریسیده قولی لیک لریره تماق ویوکسلترماق بولگن. بوتوغریده بیرلشگن ملت لرتشکیلاتی حاضرگه قدر، قشاقلیک وآچلیک قرشیده کوره شیش، ساغلیق امکانیت لرینی یره تماق، بیلیم آلیش امکانیت لرینی یره تماق وایش زمینه سی نی یره تماق اوچون فعالیت لر آلیب بارماقده.

 

«اوغانستان ملتی نینگ امیدی فقط گینه ینگی نسل ویاشلردیر »

بیراولکه نینگ اینگ بویوک سرمایه سی، اولکه یاشلری نینگ کوچی وقابیلیتلری دیر وهربیراولکه نینگ اینگ اونملی انسانی کوچی ونیروسینی او توپلیمده گی ینگی نسل ویاشلرتشکیل بیره دی. یاشلرنینگ کوچی وقابیلیتی حیاتده گی بوتون قینچلیک لرومعمالرنی چوزیشگه قادر .

اسلام دینی بوندن 14 یوز ییل آلدین، یاشلرگه ایری بیراونم بیرگن. اسلام، یاشلرنی مادی،معنوی، روحی، تربیتی، اخلاقی، اجتماعی، دنیاوآخرت وبوتون جهت لرگه اعتباربیرگن.

اولوغ پیغمبریمیز، یاشلرنینگ، مثل سیزبیرکوچگه ایگه بولگنلریدن سوزیورتیب وبیرتوپلیم نینگ اوزگه ریشگه اینگ تاثیرلی واونملی رول نی یاشلراوینه یشگه اورغولیدی.

شکسپیرنینگ ایتیشچه: یاشلیک اوندی بیر کوچ کی هیچ بیر زمان ینیلمیدی (مغلوب) بولمی دی!

بیزنی اولکه میزده یاشلراوز یرینی تاپگن می؟ دولت یاشلرنینگ بیلیم کسب ایتیشلری اوچون قنچه ریجه لرنی عملگه آشیرگن؟؟ اولکه میزده گی جمیعت نینگ یوزده 60وحتی 70 نی یاشلرتشکیل بیریلیشی ایتله دی. یعنی اوشبو رقم یاشلرنینگ اولکه ده انچه بویوک بیرکوچ واوزگرتیروچی بیرکوچ بولگنی نی کورستماقده. یاشلرنینگ اوقیش وبیلیم کسب ایتشلری اوچون زمینه لروامکانیت لریره تیلیشی دولت نینگ اینگ اونملی مسولیت لریدن سنله دی. بیراق اولکه ده دولت تمانیدن بوتوغریده اعتباربیریلمه گن. اگراولکه میزده گی یاشلرگه بوتون علمی واوقیش امکانیت لری یره تیلب وجهازلنسه لر، باشقه لرگه ماسلشترگنده مثل سیز بیراستعداد وقابلیتگه ایگه بولگنلری واولکه ده اینگ بویوک سرمایه بولیشلری آچیق بیرمسله دیر.

 دولت مقاملری هر یغینده یاشلرنینگ توپلیمیده گی اونمی واونلردن قوللب وحمایت قیلیشلریدن سوزیورته دی بیراق عملده ایسه بیرآدیم هم بولسه قویلمی دی. اوغانستان یاشلراوچون اینگ یمان اولکه وحتی خواطرلنرلی  بولگن. اولکه بویلب خوفسزلیک معماسی، فساد، دولت نینگ یاشلریگه اعتباربیرمسلیگی، اوقیش وبیلیم آلیش زمینه لری یره تیلمه گنی، سیاسی واجتماعی توشونچه و اینانچ ایرکین لیگی بولمی وآلیب باره یاتگن فعالیت لریدن آلقشلنگنلری اورنیده مجازاتلنیب وشدت بیلن دوچ کیله دیلر.

بیراولکه نینگ شهرداشلری، دموکراتیک بیرتیزیم ایچیده یوکسلیب ویوتوقلرگه ایریشه دیلر ودموکراسی ایسه، فعال، تینچ وایرکین بیرتوپلیمده اوسیب ورواجلنه دی. اما اوغانستانده ایسکی سنتلر حاضرگه قدر اوز کوچی بیلن برقرارلنیشی اوچون دموکراسی توشونچه سی بواولکه ده اوز یرینی تاپه آلمه گن. اولکه نینگ باشیده گی کیشی لر اوزلرینی دموکرات کبی کورسته دیلر،اولتریب توریشلری، کییم کییشلری دموکراتلرکبی دیر ، اما اونملی بولگن اونلرنی توشونچه لری دیر،اونلرنی توشونچه لری دموکراسیگه بوتکل قرشی دیر.کرزی حکومتی زمانیده هیچ بیر اوزگریش وکوزگه کورینرلی دموکراتیک ایشلرعملگه آشمه گنی یانیده  دموکراتیک ایشلروفعالیتلرگه توسیقلرتوغدیریلگن...سونگ اون ییل ایچیده بیرقنچه  یازوچیلر، گزیته چیلر واقعیت لرنی آچیقله گنی اوچون کلتک له نیب وحتی قماقخانه گه کیتگنلر.  

یاشلرنینگِ کوچ وقابلیت لریدن  فایده لنیش واوسیتریش اوچون اونملی بیر ریجه دولت تمانیدن عملگه آشمه گن. اولکه ده گی بیلیم یورتلری، مکتب نی بیتریب چیقگن بوتون طلبه لرنی قبول قیلیشگه قادر ایمس. بیلیم یورتلریگه یول تاپگن بیرقنچه طلبه لرهم، یاتاقخانه بولمه گنی، اوقوتوچیلرتمانیدن کم سیتلگنی، حق سیزلیک وایریمه چلیک لر بیلن دوچ کیلیب نتیجه ده بیلیم یورت نی هم قویبریب کیته دیلر. بیلیم یورتلریده گی اوقوتوچیلرو درس بیریله یاتگن موادلری ایسکی بولیب وزمانوی امکانیت لربیلن جهازلنمه گنی اوچون توپلیم نینگ حاضرگی احتیاجلریگه جواب قیتریشگه عاجزدیر. دولت نینگ باشقه اداره لریده اوزبیک وتورکمن یاشلری وظیفه آلیشگه توسیق لیک ایجاد ایتیب وعدالت  بولمه گنی دیک ،یوکسک اوقوو سیستمی استندردلربیلن ماس کیلمه گنی وکفایت سیز کیشی لراوشبو قوریلمه باشیده بولگنی باعث، ییلده یوزلرچه استعدادلی یاشلریمیز کانکورسیناویده اوته آلمی وحتی دولت تمانیدن بیریله یاتگن تشقی بورسلرتوغریسده هم عدالت سیزلیک وحق سیزلیک بوله دی. استعدادلی یاشلرنینگ دولتده تانیگن بیری سی بولمه گنی اوچون اوز حقیدن محروم بولیب واونینگ اورنیده باشقه واسطه سی بولگن بیری سی کیته دی. بونی اوچون یوکسک اوقوو وزیرلیگی اینگ اونملی قوریمله لردن بیری ولراق بوتوغریده اینگ جدی ریفورملرکیلتریشی لازم.

عموماً آلگنده، ایش سیزلیک هر بیر توپلیم نینگ اینگ بویوک قینچلیک لریدن سنله دی، اولکه میزده هم ایش سیزلیک کوپنچه قینچلیک لرقیناغی دیر. دولت ایش سیزلیک فایزینی کمیترماق اوچون کوزگه کورینرلی آدیملرآتمه گن وحتی پاکستانلیک ایشچیلر بواولکه ده کیلیشلری بیلن ایش سیزلیک لرکوچه ایشگه باعث بولگن. بیلیم یورتلریدن میزون بولگن طلبه لرهم ایشگه کیریشگه بیرقنچه قینچلیک لربیلن دوچ کیله دیلر،اداره لرده فساد وپاره خورلیک لر یایلگنی اوچون او اداره ده تانیگن بیری بولمه گنده ایشگه کیریش جوده قیین بولیب وبو مسله یاشلرنینگ امیدسیزلیکگه باعث بوله دی. اگر ده ایش تاپه سه لرهم، ایش یری نینگ استندردسیزلیگی، آغیر ویمان وضیعتده ایشلب، آز آیلیک، وایشچیلرحقیده حق سیزلیک وکوپنچه معمالربیلن دوچ کیله دیلر...

کینگ شکلده فسادیایلگنی، اقتدارنی بیرنیچه کیشی قمره ب آلگنی، قبیلوی قرارلر،کونساین  خوفسزلیک کینگه یب کیتگنی،اوقیش وبیلیم آلیش زمینه سی یره تیلمه گنی، ایریمه چلیک، ایش سیزلیک وبیرقنچه سببلرباعث اولکه دن قاچیب کیتیشگه حرکت قیلگن استعدادلی وقابلیتلی یاشلر بواولکه ده اینگ بویوک قینچیلیک لرنی یره تیب واوشبو اولکه کیله جکده بویوک معمالربیلن دوچ کیلیشی ممکن.

دولت نینگ یاشلردن قوللب قوتلمه گنی باعث:

یاشلرقرشی سیده شدت، کمستلیش لر وایریمه چلیک لرباعث کونده اونلرچه یاشلریمیز، اولکه دن چیقیب کیتیشگه مجبوربوله دی.

ایش سیزلیک وقشاق لیک لرباعث اونلرچه یاشلریمیزاولکه دن چیقیب کیتیشگه مجبوربوله دیلر.

یاشلربعضی کیشی لرتمانیدن سیاسی ابزار ولراق فایده لنیب وحیاتلری بیلن اوینی دیلر.

یوزلرچه یاشیمیز ایسه دولت قرشی گروهلریگه قوشیلیب واولکه سی قرشی سیده اوروشیب واونلر تمانیدن قوله نه دیلر.

یوزلرچه یاش نینگ بنگوارومخدره ماده سیگه چلنگن.

ویوزلرچه سی ایسه بوزغینچلیگ ایشلرگه قول اوریشگه مجبوربوله یلر.

 کوچلی، تینچ، بیرلیک وبیردملیک سمبولی بولگن بیراولکه، عدالت برقرارلنیشی ویاشلرنینگ بوتون ساحه لرده فعال سهم آلیشلری بیلن ممکن بولیب وملتیمیزنینگ اینگ بویوک امیدی فقط گینه ینگی نسل وقالویرسه اوقیمیشلی یاشلردیر.

اولوغ تینگری تعالی بوتون یاشلریمیزنی توغری یولگه هدایت قیلسین ویاشلریمیز توپلیمیده گی مسولیتلرینی درک قیلیب واوز یرلرینی تولدیریب، کوچ، بیرلیک وبیردملیک سمبولی بولسینلر.

خلق ارا یاشلرکونی بوتون دنیا یاشلری وقیزلریگه قوتلوق بولسین!

 ذبیح الله حمیداوغلی

افغانستانده اوزبیک تیلی‌نینگ اوتمیشی و بوگونگی احوالی

 

      یازوچی:  محمد عالم کوهکن

 

 

افغانستانده اوزبیک تیلی‌نینگ اوتمیشی و بوگونگی احوالی

 

اۉچمس ایزلر: تأریخدن معلوم بۉلیشیچه، افغانستان- تورکی خلقلرنینگ قدیمی و تأریخی وطنی حسابلَنه‌دی. افغانستان دېگن سیاسی- جغرافی حدود اۉرته گه کېلمسدن آلدین بو یورتده،

تورکی سلاله‌لر اوزون ییللر بیرین- کېتین حُکم سوریب کېلگنلر. میلاددن آلدین هونلر، کوشانیلر و اوندن کېیین یفتلیلر (هفتالیتلر) سلطنت قوریب، بویوک مدنیت یره ‌تیب، اۉزلریدن

اۉچمس ایز قالدیریشگن. شونینگدېک، رتبیل شاهلر، کابل شاهلر، قرلوق شاهلر، قاره خانیلر، غزنویلر، سلجوقیلر، موغول‌لر، تیموریلر، بابر و اۉنینگ اولاده‌لری، شیبانیلر،

افشاریلر، اشتر خانیلر و نهایت جنوبی تورکستان اۉزبیک خانلیکلری (خلم خانلیگی، بلخ خانلیگی، آقچه خانلیگی، سرپل خانلیگی، شبرغان خانلیگی، اندخوی خانلیگی، میمنه خانلیگی)

سیاسی سلاله‌لر صفتیده حکمرانلیک قیلیب کېلدیلر.

اِیوریلیشلرده‌گی اۉزلیگ: حاضرگی کونده هم افغانستان‌ اهالیسی‌نینگ سلماقلی قسمینی کېلیب چیقیشی تورکی خلقلرگه منسوب بۉلگن اهالی جمله‌دن: اۉزبېکلر، تورکمنلر، قیرغیزلر،

قرلوقلر، افشارلر، قیزیل باشلر، ایماقلر، هزاره‌لر، تېموریلر و شیبانیلر؛ شونینگدیک، افغانله‌شگن تورکی قوملر: غوری، فیروز کوهی، جمشیدی، تایمنی، چهار ایماق، خلچ، و

باشقه‌لر تشکیل اېته‌دی. اوشبو اِتنیک گروهلردن آخرگی‌لری تورلی اجتماعی و سیاسی عامل‌لر سبب اۉتگن دورلرده اۉز تیل‌لرینی یوقاتیب، پشتو و دری تیل‌لریده سۉزله‌شیشگه

مجبور بۉلگنلر. بولر آره‌ سیدن فقط اۉزبېکلر، تورکمنلر همده قیرغیزلر گینه اۉز تیل‌لریده گپیره آلیش و بیرقَدَر یازیشنی سقله‌ب قاله آلیشگن. مثال اوچون غوربند(1) تورکلری‌نینگ

اېنگ کتّه قسمی اۉز آنه تیل‌لرینی الّه‌قچان یوقاتیب بۉلگنلر، قالگنلری هم بو جریان‌نی اۉز باشیدن اۉتب کېلماقده‌لر. باشقه تاماندن، تیل‌لرینی بوتونلی یوقاتگن قوم صفتیده هزار‌ه‌لرنی

یقّال مثال قیلیب کۉرسه‌تیب اۉتیش ممکن. بوگونگی کونده اولر اۉزلریگه خاص لهجه‌ده فارس- دری تیلیده سۉزلشه‌دیلر. هزاره شویوه‌سیده شونچه که، سېزیلرلی مقدارده تورکی-

موغولچه سۉزلر سقله‌نیب قالگن.

یقین اۉتمیشدن سۉز آچه‌دیگن بۉلسک، بوندن تخمینن بیر عصر آلدین پایتخت کابلدن افغانستان‌‌نینگ جنوبی هلمند ولایتی‌گه بدرغه قیلینگن اتنیک اۉزبېکلر‌نینگ کتّه بیر قسمی افغان/

پشتو همده فارس تیلیده گپله‌شیشگه محکوم قیلینگنی معلوم. بولر عین حالده افغانله‌شگن یاکه، تاجیکله‌شیب قالیشگن. تورکی اتنیک قتلم گه نسبتن جوده- جوده ناروا بۉلگنی کۉپچیلیککه

آیینه‌دېک عیان. گپیریلگن مسأله تاریخچی‌لر تامانیدن آبدان اۉرگنیلیشی لازم دېب اۉیله‌یمیز.

تیل بۉلمسه، اېل بۉلمس: افغانستان موجود چېگره‌لری بیلن میلادی 1747 نچی ییلده مملکت اۉله‌راق منطقه خریطه‌سیده پیدا بۉلدی. یعنی نادر افشارنینگ اۉلیمیدن کېیین، حاکمیت

اوغان درّانیلری قۉلیگه اۉتیشی بیلن بو یورت رسمی مملکت صفتیده شکللنه باشله‌دی. باشقه آز سانلی و حتا اۉزبیکلرگه اۉخشه‌گن کۉپ سانلی خلق و ایلتلرنی قیسیب، صحنه‌دن

چیقریب یوباریش حسابیگه اوغان حکمرانلیگی مستحکم‌لندی. قنچه ظلم و تاپته‌لیشگه دوچ کېلمه‌سین استیلاچی افغانلر اۉزبیکلرنی بوتونلی یۉق قیله‌آلمه‌دیلر. باشیگه کېلگن بلاـ قضالرگه

قره‌می، اۉزبیک تیلی اۉزبیک خلقی‌نینگ سېوملی تیلی بۉلیب قاله بېردی. در واقع اۉزبېک تیلی افغانستان‌نینگ تورکی خلقلر حیات کېچیره‌دیگن حدودلریده، بدخشاندن آلیب هرات گه

چه بۉلگن کېنگلیک‌لرده اۉزینی نمایان قیلیب کېلدی. عامّه خلق آره‌سیده اۉزبیک تیلی متن‌سیز بیر شکلده یشه‌ب قاله آلدی. متن‌سیز دېییشیمیزنینگ سببی افغانستان بۉیلب بو تیلده

کۉزگه کۉرینرلی ادبی اثرلر یره‌تیلمه‌دی. اۉزبیک خلقی ضیالی سیز قاره خلق صفتیده هیچ بیر حمایه‌سیز اۉز تیل‌لرینی شو بوگونگه‌چه آغیزلریده اوشله‌ب توره آلدی. مکتب، مدرسه

کۉرگنلر، اۉقیمیشلی‌لر اۉزبیک تیلینی حمایه قیلیش بیر یاقده تورسین، کۉپراق بیلیب- بیلمَی اونی بوزیشگه اۉتدیلر.

 

کوچلی تیلدن کوچلی ادبیات توغیله‌دی: بیر زمانلر خراسان ادبی حوزه‌سیده گورکیره‌‌ب رواجلنگن اۉزبیک تیلی اساسیده اولکن ادبیّات یوزه گه کېلدی. اۉزبېک ادبیاتی تأریخی‌نینگ

اېنگ قیمتلی ادبی اثرلری حاضرگی افغانستان یا قدیمگی جنوبی تورکستان‌ده ایجاد اېتیلدی. مولانا لطفی، آتایی بلخی، امیرالکلام علیشیر نوایی، سلطان حسین بایقرا، ظهیرالدین محمّد

بابر و باشقه‌لر اۉز ادبی میراثی‌نینگ کتّه قسمینی شو حدودده ایجاد اېتدیلر.

تیموریلر حاکمیتی دَوری اینیقسه، علیشیر نوایی‌ یشه‌گن ییل‌لر اۉزبېک ادبیاتی تا‌ریخی‌نینگ آلتین دوری سنه‌له‌دی. بو ییللرده سۉز ملکی‌نینگ سلطانی اولوغ نوایی اۉزی‌نینگ بی بها

ادبی خزینه‌سینی یره‌تدی، در واقع اوشبو دَور اوزبیک ادبیاتی تاریخیده اۉزبېک ادبی تیلی‌نینگ شکللنیشی اوچون مهم دَور حسابلنه‌دی. شوندن کېیین ادبیّاتیمیز بوتونلَی زوالگه یوز

توتگنی اچینرلی بیر حال البته. بونگه نوایی و بابر زمانیده وجودگه کېلگن ادبی محیط‌نینگ آره‌دن کۉتریلیشی و اوندن سۉنگ اۉزبېک ادبی محیطی شکللنیشی اوچون لازم شرطلر

یره‌تیلمه‌گنی اساسی سبب حسابلنه‌دی.

افغانستان شمال ولایتلری بوتونلَی کابل سلطنتی تامانیدن ضبط اېتیلگندن سۉنگ اۉزبېک تیلی جدی روشده کم سیتیله باشله‌دی. در واقع بو تیل اۉز یوقاری‌لیگیدن قویی سَری توشیب،

سۉزلاوچیلری تامانیدن خاندانلر و قیشلاقلر سطحیده، کونده‌لیک معیشی تیلگه ایله‌نیب قالدی. اۉشنده، اۉزبېکلر فرزندلری مکتبلر و تعلیم درگاهلریده فارس و یا پشتو تیلیده اۉقیتیلردی،

اۉزبېکلر حکومت اداره‌لری و مکتب‌لرده اۉزبېک تیلیده سۉزلش حقوقی گه اېگه بۉلمه‌ی قالدیلر. روایت قیلیشلریچه میمنه شهری مکتب لریدن بیریده اۉزبېک تیلیده گپیرگن بیر

اۉزبېک اۉقیتوچی مکتب اداره‌سی تامانیدن جریمه گه تارتیلگن.

اۉزبېک یازووچی و ایجادکارلری کۉپینچه فارس تیلیده یازگنلر. اۉزبېک تیلیده یازیلگن شعرلرنی مطبوعاتده همده کتاب شکلیده چاپ اېتیش منع اېتیلگن. بو ییللرده اۉزبېکلر آره‌سیده

نوایی خوانلیک، مشربخوانلیک، یسّوی خوانلیک بۉلیب تورردی. صوفی الله یار، هویدا و باشقه‌لر اثرلری خصوصی شکلده اۉزبېکلر حیات کېچیره‌دیگن قیشلاقلر مسجدلریده اماملر

تامانیدن اۉقیتیلگن خلاص.

اۉرنی کېلگنده شونی هم ایتیب اۉتیش کېره‌ک که، سابق قرال محمد ظاهر حاکمیتی دوریده افغانستان ملی مجلسی‌نینگ اۉزبېک وکیللری‌: ابوالخیر خیری، نظر محمد نوا همده عبدالکریم

نزیهی جلوه کبی اۉزبېک ضیالی‌لر کوره‌شی و تشبثی نتیجه‌سیده ایلک بار افغانستان رادیوسیده اۉزبېک و تورکمن تیللریده اېشیتتیریشلر باشله‌ندی. هر کون یریم ساعت اطرافیده

یایینلنه‌دیگن بو اېشیتتیریشلر محمد ظاهر شاه نینگ عمکی بچه‌سی محمد داوود باشچیلیگیده عملگه آشیریلگن بیر حربی تۉنتریشدن کېیین توخته تیلدی. بو احوال میلادی 1987

ییل‌نینگ اۉرته‌لریگه چه دوام اېتدی.

قَیته جانله‌نیش: اوشبو سنه‌نینگ اپریل آییده مسکوگه طرفدار افغانستان خلق دموکراتیک حزبی‌نینگ حربی منصبدارلری بۉلمیش قیزیللر بیر حربی تۉنتریش قیلیب، محمد داوود

حاکمیتی‌نی آغدریب، حاکمیت‌نی قۉلگه آلدیلر. شوندن باشله‌ب ینه اۉزبیک و تورکمن تیللریده ایشیتتیریشلر قَیته یۉلگه قۉییلدی. اۉزبېک تیلیده «یولدوز» گزیته‌سی نشر اېتیلدی. جریده

باشله‌نیشده، رحمتلی محمد امین اوچقون سۉنگره آیخان بیانی و عبدالله رویین‌لر تامانیدن باشقریلیب کېلیندی. در واقع کمونیستیک کۉز قره‌شده‌گی افغانستان خلق دموکراتیک

حزبی‌نینگ 14 ییل‌لیک حاکمیتی دوریده اۉزبېک تیلیده مطبوعاتده مقاله‌لر و شعرلرنی نشر اېتیش همده کتابلرنی چاپ قیلیش‌لیککه رخصت بېریلدی. علیشیر نوایی‌نینگ «خمسه»‌سی

(انچه ضعیف و خطالری کۉپ بۉلگن نسخه اساسیده آفست شکلیده)، مرحوم عبدالغفار بیانی همکارلیگیده همده «محبوب القلوب» اثری دوکتور محمد یعقوب واحدی جوزجانی تامانیدن

نشر اېتیلدی. ظهیرالدین محمد بابر دیوانی همده نادره بېگم‌نینگ شعر دیوانی دوکتور شفیقه یارقین تشبثی نتیجه‌سیده باسیلدی.

انه‌شو دورده اۉزبېکلر فرزندلری‌نینگ اۉز آنه‌ تیل‌لریده تعلیم آلیشلری اوچون عملی قدملر تشله‌نگن اېدی. بیرینچی صنفدن تۉرتینچی صنف گه چه مکتب درسلیکلری اۉزبېک تیلیده

نشر اېتیلیب اۉقیتیله‌باشله‌دی. بېشینچی صنف‌دن تۉقیزینچی صنف گه چه مکتب کتابلری تألیف اېتیلدی. پایتخت کابلده امیر علیشیر نوایی نامیده‌گی مدنی انجمن تشکیل اېتیلیب فعالیت گه

باشله‌دی. شاعر داکتر عبدالسلام آثم مذکور انجمن باشلیغی اېتیب تعیینلنگن اېدی.

شو دَورده کابل عالی اۉقوو یورتی‌نینگ تیل و ادبیات فاکولته‌سی قاشیده اۉزبېک تیلی و ادبیاتی دیپارتمنتی تأسیس قیلیندی. اۉنله‌ب اۉزبېک طلبه‌لری بو دیپارتمنتده تحصیل آلدیلر.

اولردن ایریملری حاضرگی کونده اۉزبېک تیلی و ادبیاتی دیپارتمنتلریده اۉزبېک تیلی و ادبیاتی اۉقیتوچیلری صفتیده درس بیره‌دیلر. ایریم اۉزبېکستانلیک استادلر جمله‌دن لاله‌خان و

طلعت صالح‌اُفلر هم بو دیپارتمینتده اۉزبېک تیلی و ادبیاتیدن درس بېردیلر.

عینِ حالده اۉشه پیتلرده بیر قطار اۉزبېک یاشلری تاشکینت دولت بیلیم یورتیده اۉقیشگه قبول قیلینیب اۉزبېک تیلی و ادبیاتی متخصصلری صفتیده اوشبو درگاه‌نی بیتیرگنلر، اولردن

عزیزالله آرال، خانم فوزیه آرال، نور الله آلتای، ذکر الله ایشانچ، خیر محمد چاووش، خانم زهرا، صابر عندلیب و باشقه‌لرنی اېسله‌ش ممکن.

افغانستانده کمونیستک توزومگه برهم بیریلگندن کېیین شمالی ولایتلر بۉیلب حاکمیت جنرال دوستم قۉلیگه اۉتدی. دوستم رهبرلیگیده‌گی افغانستان ملی اسلامی جنبشی نامیده حربی-

سیاسی تشکیلات اکثریت اۉزبېکلر یشه‌یدیگن شمال ولایتلرده نظارت اۉرنه‌تدی، اوشبو حدودلرده نسبی آسایشته‌لیک برقرار اېدی. شمال ولایتلری مرکزی سنه‌لمیش مزارشریف

شهری اۉزبېکلرنینگ مدنی فعالیتلری مرکزی گه ایله‌ندی. امیر علیشیر نوایی نامیده‌گی مدنی انجمن بو شهرده قیته اۉز فعالیتلرینی باشله‌دی. شمالده اۉزبېک تیلیده باسیله‌دیگن

«یولدوز»، «یاغدو»، «قویاش» و «تۉغری یۉل» نامیده‌گی ژورناللر اۉز خواننده‌لری قۉلی گه یېتیب باردی. افغانستان ملی اسلامی جنبشی‌نینگ مرکزی نشری «ندای اسلام» و

«ارمغان» همده «فاریاب» و «جوزجانان» گزیته‌لریده هم فارس تیلیده‌گی نشرلری یانیده اۉزبېک تیلیده یازیلگن مقاله‌لر و شعرلر نشر اېتیلردی. ایکّی- اوچ ییل دوامیده قطار کتابلر

جمله‌دن «شجرۀ تراکمه»، «محبت نامه»، «اۉزبېک ادبیاتی فرهنگی»، «بابرمنگولیگی»، «میزان الاوزان»، «شاعرلر تذکره‌لری» همده اۉزبېک ایجادکارلری تۉپلملری باسیلیب

چیقدی.

مزارشریف، میمنه و شبرغان شهرلریده محلی تلویزیونلر همده رادیولرده اۉزبېک تیلیده ینگی‌لیکلر همده خیلمه‌خیل برنامه‌لر یایینلَنر اېدی.

افغانستانده بوکونگه چه اۉزبېک تیلی قنده‌ی سقلنیب قالگن؟

اتنیک اۉزبېکلر افغانستان شمال ولایتلریدن کۉپراق فاریاب و تخارده زیچ یشه‌یدیلر. شونینگدېک، بدخشان، قندوز، بغلان، سمنگان، بلخ، جوزجان، سرپل، بادغیس و هرات ولایتلری

اهالیسی‌نینگ معلوم قسمی اۉزبېکلردن عبارت. محلی اهالی آره‌سیده اۉزبېک تیلی فقط قیشلاقلرده تازه‌لیگیچه قالگن. بونگه قیشلاق اهالیسی‌نینگ بیر تاماندن سوادسیزلیگی و باشقه

یاقدن بعضی یېرلرده اۉزبیکلرنینگ توتش و قَلین یشه‌ب کېله‌یاتگن‌لیکلری اساسی سبب بۉلگن.

اۉزبیک تیلیده کېسکین اۉزگریشلر جریانی اۉزبیکلرنینگ شهرلشیشی، سودا- ساتیق بیلن ایش کۉریشی، باشقه‌لر بیلن کېنگ علاقه گه کیریشی بیلن باغلیق. بو اۉزگریش اۉزبیک

تیلی‌نینگ تۉغری رواجلنیشی‌گه اېمس بلکه، اونینگ بوزیلیشی گه آلیب کېلدی. اۉزبېکلر یشه‌یدیگن بیر قطار شهرلر مرکزلریده فارس تیلی عموم اوچون علاقه‌تیلی بۉلگنی باعث،

بونده‌ی جایلرده توره‌دیگن اۉزبېکلر تیلی گه معین تأثیر اۉتکزگن، فارسچه سۉزلر بیزنینگ تیلیمیزگه کیریب کېلگن. همه‌دن اچینرلی‌سی بونده که، اۉقیمیشلی اۉزبېکلرنینگ کۉپچیلیگی

اۉزبېک تیلینی فارس تیلی قاعده‌سی‌گه سالیب سۉزله‌یدیلر. اکثر حاللرده اۉزبېکلرنینگ سوادلی قتله‌می سۉزله‌گن گپ و جمله‌لری آخریده فقط بیته فعل اۉزبېکچه بۉله‌دی خلاص.

اۉزبېک تیلیده یایینلنه‌دیگن رادیو تلویزیونلر سانی آزلیگی شونینگدېک مذکور عاموی اخبارات واسطه‌لری‌نینگ اۉزبېک تیلیده بېریله‌دیگن دستورلری تیلی صاف اۉزبېکچه بۉلمه‌گنی

هم اوشبو مشکل‌نینگ دوام اېتیشیگه کۉمکچی بۉلگن.

 

اۉزبېک تیلی افغانستانده پشتو تیلیدن کۉپ تأثیرلنمه‌گن دېسک خطا قیلمه‌گن بۉله‌میز. بونینگ هم اۉزیگه خاص سببلری بار البته. بیرینچیدن اۉزبېکلر اتنیک پشتونلر بیلن قۉشنی

بۉلیب یشه‌مه‌یدیلر، بعضی بیر جایلر اولر بیلن یقین یشه‌سه‌لر هم پشتو تیلی مملکت بۉیلب تورلی اېلتلر آره‌سیده معامله تیلی بۉلمه‌گنی اوچون اۉزبېک خلقی بو تیلنی اۉرگنیش گه رغبت

کۉرستمه‌گن. اۉزبېک تیلی بیلن پشتو و فارس تیل‌لری آره‌سیده‌گی تأثیر ایکّی یاقلمه بۉلگن. اۉز نوبتیده اۉزبیک تیلی‌نینگ دری و پشتو تیل‌لریگه تأثیری بۉلگن.

اۉزبیک تیلی نینگ رواجلنمه‌ی قالگنی‌گه، کۉپ عامللر قطاری:

- اوزاق دورلردن بېری اۉزبېک تیلی افغانستانده کم سیتیلیب کېلینگنی.

- اۉزبېکلر فرزندلری عصرلر دوامیده اۉز آنه تیل‌لریده تعلیم آلیش حقوقی‌گه اېگه بۉلمه‌گنلیکلری.

- اۉزبېک کلاسیک ادبیاتلری نمونه‌لری اۉزبېک خلقی گه یېتکزیب بېریلمه‌گنی.

- تقریبن بیر عصر افغانستانلیک اۉزبېکلر دنیا اۉزبېکلری اینیقسه اۉزبېکستانلیک ملتداشلریدن اجره‌لیب یشه‌گن‌لیکلری و اولر آره‌سیده عمومن باردی کېلدی بۉلمه‌گنی، امودریانینگ

ایکّی تامانیده‌ یشه‌ب گېله‌دیگن بیر ملت‌نینگ بیر- بیریدن بیگانه بۉلیشلیککه مجبور اېتیلیشی؛ قاله وېرسه بیر- بیرلری‌نینگ تیلی‌نی توشینمه‌یدیگن احوالگه چه هم آلیب کېلگن‌نی سنب

کۉرسه‌تیش ممکن. بو وضعیت‌نینگ یوزه‌ گه کېلیشی گه:

- دولت تامانیدن بو تیلگه اهمیت قره تیلمه‌گنی؛

- اېنگ مهمی اۉزبیکلر آره‌سیده اۉز تیللری‌گه نسبتن مسوولیت‌سیزلیکلری اساسی سببچی سنه‌له‌دی.

حاضرگی کونده افغانستانده اۉزبېک تیلی احوالی یخشی اېمس. افغانستان اۉزبېکلری تیلی نی بېگانه تیللر تأثیریدن قوتقریش و رواجلنتیریش اوچون جدی سعی و حرکتلر عملگه

آشیریلمه‌گن تقدیرده کېله‌سی ییللرده گلوباللشوو جریانی تېزلشیشی نتیجه‌سیده بو تیل احوالی تاباره یامانلشه‌دی و آخر عاقبت اۉزبېک تیلی‌نینگ‌ آسیانینگ بو قسمیده اۉلیش احتمالی

موجود.

افغانستانده اۉزبېک تیلی لهجه‌لری: اۉزبېک تیلی افغانستانده لهجه‌لرگه بای. اۉزبېک تیلی‌نینگ اساسی لهجه‌لری یعنی قرلوق، اوغوز و قیپچاق لهجه‌لری‌نی اۉزبیکلر یشه‌یدتگن

حدودلرده اوچره‌ته‌میز. قرلوق لهجه‌سیده سۉزله‌یدیگن اۉزبېکلر افغانستان شمالی حدودی‌نینگ اکثریت ولایتلری جمله‌دن بدخشان، تخار، قوندوز، بلخ، جوزجان، سرپل، فاریاب،

بادغیس و هراتده یشه‌یدیلر. قیپچاق لهجه‌سیده سۉزلاوچی اۉزبېکلر اېسه کۉپینچه قوندوز، تخار، سمنگان، قسمن بلخ، سرپلده موجود. شونینگدېک جوزجان ولایتی همده فاریاب‌نینگ

اندخوی حدودیده اوغوز لهجه‌سینی قۉلـله‌یدگن اۉزبېکلر یېرلیک اهالی‌نینگ بیر قسمینی تشکیل اېته‌دیلر. مملکتده اۉزبېکلر حیات کېچیره‌دیگن منطقه‌لر‌نینگ ایریم جایلریده بیر قیشلاق

بیلن باشقه بیر قیشلاق اهالی‌سی لهجه‌لری ارا تفاوتلر کوزه‌تیله‌دی. بو در واقع مملکت اۉزبېکلری ارا لهجه‌لر کوپلیگی همده سقله‌نیب قالینگنیدن درک بېره‌دی.

هر حالده افغانستانده اۉزبېک لهجه‌لری هلی آچیلمه‌گن قۉریق. اۉزبېک خلقی دنیاسی‌نینگ بو قسمیده تیل ساحه‌سیده علمی ایش و تېکشیرو اۉتکزیلمه‌گن. ساحه متخصصلری

کېچیکمسدن بو باره‌ده عملی قدملر تشله‌ماقلری درکار.

دموکراتیک دورده اۉزبېک تیلی وضعیتی: افغانستانده طالبان حاکمیتی 2001- ییلده آغدریلدی. اوندن سۉنگ غرب حمایتی بیلن وجودگه کېلگن دموکراتیک تیزیم جماعه‌ده قطار

اصلاحاتلر کېلتیریش اوچون چاره‌لر کۉره باشله‌دی. 2003- ییلده افغانستان‌نینگ ینگی اساسی قانونی ایشله‌ب چیقیلدی و کوچگه کیریتیلدی. اوشبو قانون اساسیده افغانستان بۉیلب

سۉز اېرکین‌لیگی، عاموی اخبارات واسطه‌لری‌نینگ اېرکین فعالیت آلیب باریشلری اوچون شرط- شرایط‌لر مهیا اېتیلدی. ایلک بار افغانستانده حیات کېچیره‌دیگن تورلی اېلتلر جمله‌دن

اۉزبېکلر مملکت اهالیسی‌نی تشکیل اېته‌دیگن ملت‌نینگ اجره‌لمس بیر قسمی صفتیده تن آلینگن اېدی. شونینگدېک اۉزبېک تیلی کۉپچیلیک اۉزبېکلر یشه‌یدگن حدودلرده دولت تیلی

اۉله‌راق رسمن تن آلیندی. مملکتده تورلی اېلتلر فرزندلریگه اۉز آنه تیللریده تعلیم آلیش حقوقی بېریلدی، عاموی اخبارات واسطه‌لریده هم تورلی تیللرده فعالیت آلیب باریش حقوقی

کفالتلندی.

خۉش، بو شرایط‌دن اۉزبېک خلقی قنده‌ی فایده‌لندی؟

مملکت قانونلری اساسیده افغانستانلیک اۉزبېکلر اۉز تیللریده عاموی اخبارات واسطه‌لریدن فایده‌لنیش، کتابلر نشر اېتیش حقوقیگه اېگه‌ بۉلدیلر. بیراق اۉتگن اۉن ییل دوامیده بو

تۉغریده طلب گه جواب بېره‌آله‌دیگن درجه‌ده ایجابی ایشلر عملگه آشیریلمه‌دی دېسک مبالغه بۉلمه‌یدی. بونگه تورلی عامللر سبب. بیرینچیدن ملکه‌لی اۉزبېک یازووچیلری و

ژورنالیستلری سانی‌نینگ اۉته آزلیگی، ایکّینچیدن افغانستانلیک اۉقیمیشلی اۉزبېکلر کۉپچیلیگی‌نینگ اۉزبېکچه سوادی یوقلیگی موجود وضعیت‌نینگ وجودگه کېلیشی گه سبب بۉلگن.

گرچند سۉنگی ییللرده افغانستان معارف وزیرلیگی اۉزبېکلر فرزندلری تعلیم آله‌دیگن مکتبلرده اۉزبېک تیلی و ادبیاتی درسلیگی‌نی اۉقیتیش اوچون عملی چاره‌لر کۉرگن. بیرینچی

صنفدن آلیب تۉرتینچی صنف گه چه اۉزبېک تیلی و ادبیاتی درسلیکلری چاپ اېتیلگن، قالگن لری‌نینگ هم چاپ اېتیلیشی ایتیله‌دی. بیراق بو درسلیکلر یېترلی سانده نشر اېتیلمه‌گن. در

واقع برچه اۉقووچیلرگه اۉزبېک تیلی و ادبیاتی درسلیکلری یېتکزیب بېریلمه‌گن.

عین حالده کېیینگی ییللرده اۉزبېک تیلیده اېشیتیریشلر بېره‌دیگن رادیولر همده خبر و تورلی کۉرستوولر یایینله‌یدیگن تلویزیونلر پیدا بۉلدی. بو آره‌ده اېگه‌سی اۉزبېکلر بۉلگن رادیولر

و تلویزیونلر هم بار. عین حالده اۉزبېک تیلیده یایین وقتی اجره‌تگن، اساسن اۉزبېکلر گه قره‌شلی بۉلمه‌گن رادیو لر و تلویزیونلر هم موجود. بونینگ اۉزی اۉزبېکلر و اۉزبېک

تیلی‌نینگ افغانستان جماعه‌سیده‌گی اهمیتی‌نی کۉرسته‌دی.

معلوم که عاموی اخبارات واسطه‌لری تیل و ادبیات رواجی اوچون مهم رۉل اۉینه‌یدی. خۉش، سۉنگی ییللرده مېدیا‌ افغانستان‌ده اۉزبېک تیلی ترقیاتی اوچون قنچه‌ رۉل اۉینه‌گن؟

بو سوالگه جواب اونچه هم ایجابی اېمس. چونکه افغانستانده اۉتمیشده اۉزبېک ادبی محیطی‌نینگ یوقلیگی همده ملکه‌لی اۉزبېک ادیبلر، تیلشناسلر و ژورنالیستلر فعالیت آلیب بارمه‌گن

عاموی اخبارات واسطه‌لری گه هم آز وقت ایچیده بو ساحه‌ده کتّه خذمت قیلیش گه امکان بېرمه‌گن. اۉزبېک تیلیده خبر و خیلمه‌خیل دستورلر بېره‌دیگن رادیولر و تلویزیونلرده فعالیت

آلیب باره‌دیگن اۉزبېک ژورنالیستلرنینگ اۉزبېک تیلیده تیارلب تقدیم اېته‌دیگن خبرلر و برنامه‌لر تیلی بیری بیریدن فرق قیلیب توره‌دی. سۉنگی تۉرت ییل ایچیده اۉزبېک تیلیده

یایینلر بېره‌‌باشله‌گن آریانا تلویزیونی‌نینگ اۉزبېکچه دستورلری تیلی‌نی بیر مونچه اۉزبېک تیلی معیارلری گه مطابق دېسه بۉله‌دی. افسوس که مسأله‌نینگ تۉلیق حلّی اوچون مملکتده

هر تامانلمه فعالیت آلیب باره‌دیگن علمی- مدنی مرکزلر هم موجود اېمس.

باسمه مطبوعات همده اۉزبېک تیلیده تألیف قیلینیب نشر اېتیلگن کتابلر تیلی هم قانیقرلی اېمس، بعضی بیر نشرلر و کتابلر بوندن مستثنا. مسأله‌‌نی شاشیلینچ بیر شکلده حل اېتیش

اوچون ملکه‌لی و تجربه‌لی اۉزبېک تیلشناسلری و ادبیاتچیلری اشتراکیده اۉزبېک تیلی و ادبیاتی مرکزینی تشکیل اېتیشگه جدی احتیاج بار. بو مرکز افغانستان بۉیلب اۉزبېک

مطبوعاتی گه یۉل یوریقلر و کۉرستمه‌لر بېریب باریشی کېره‌ک. عین حالده اۉزبېک تیلیده یایینلنه‌یدیگن عاموی اخبارات واسطه‌لری فعالیتی‌نی یقیندن کوزه‌تیب اولرنینگ خطالری‌نی

تۉغریله‌ش اوچون علمی ییغینلر اۉتکزیشی لازم، شونینگدېک اۉزبېک ژورنالیستلرنی متصل روشده اۉرگتیب باریش گه جدی احتیاج سېزیله‌دی. بونده‌ی بیر مهم لایحه‌نی اۉزبېک

تیلی و مدنیتی‌نی حمایت اېته‌دیگن خلق ارا تشکیلاتلر جمله‌دن اۉزبېکستان دولتی هر بیر جهتدن اینیقسه مالیوی تاماندن تأمینلب توریشی درکار.

افغانستان بیلیم یورتلری چارچوبه‌سیده‌ فعالیت آلیب باره‌دیگن اۉزبېک تیلی و ادبیاتی دیپارتمنتلریده ملکه‌لی استادلر سانی آزلیگی هم موجود معمانینگ باشقه بیر عاملی سنه‌له‌دی.

چونکه، اوشبو دیپارتمنتلر‌نی بیتیریب چیقه‌دیگن طلبه‌لر اۉزبېک تیلی نی علمی روشده اۉرگنه آلمه‌یدیلر. اولرنینگ مکتب دوریده اۉزبېک تیلیده اۉقیتیلمه‌گنلیکلری هم عالی تعلیمات

دوریده ملکه آشیره‌آلمس لیکلری‌نینگ باشقه بیر عاملی سنه‌له‌دی.

هر حالده سۉنگی چاغلرده افغانستانلیک اۉزبېک یاشلر آره‌سیده اۉز آنه تیللریده اۉقیش و یازیشگه قیزیقیش درجه‌سی آرتیب بارماقده. بو نرسه‌نی اجتماعی ترماقلر اینیقسه فیس بوکده

کوزه‌تیش ممکن. بیراق، ایتیب اۉتیلگن مشکلنی به تمام حل اېتیش اوچون قۉشنی اۉزبېکستان‌نینگ اوزاق مدتلی یاردمی گه جدی احتیاج سېزیله‌دی. اۉزبېکستان دولتی افغانستان بیلیم

یورتلریده فعالیت آلیب باره‌دیگن اۉزبېک تیلی و ادبیاتی دیپارتمنتلری‌نی هر تامانلمه حمایت اېتیشی ضرور. اۉزبېک اۉقیتوچیلرنی اۉزبېک تیلی و ادبیاتی ساحه‌سیده اۉزبېکستان بیلیم

درگاه‌لریده اۉقیتیش اوچون زمین یره‌تیش همده اۉزبېکستانلیک تیلشناس و ادبیاتشناس استاذلرنی افغانستان بیلیم یورتلریده درس بېریشلری لازم. عین حالده افغانستان عاموی اخبارات

واسطه‌لریده یایینلنه‌یدیگن اۉزبېک تیلیده‌گی دستورلر همده گزیته‌لر و ژورناللر تیلینی معیاری‌لشتیریش مقصدیده هم اۉزبېکستان یاردمی گه ضرورت بار.

افغانستان اۉزبېکچه‌سی بیلن اۉزبېکستان اۉزبېکچه‌سی اۉرته‌سیده فرق بارمی؟

اۉتمیشده آمو دریا‌نینگ ایکّی تامانیده حیات کېچیره‌دیگن اۉزبېکستانلیکلر و افغانستان اۉزبېکلری تیللریده فرق بۉلمه‌گن. چونکه بو خلقلر آره‌سیده سیاسی چېگره‌لر و اولرنی بیربیریدن

اَییره‌دیگن دیوارلر یوق اېدی. ایلک جدالیک سابق ساویت اتفاقی تشکیل اېتیلیشیدن سۉنگ وجودگه کېلگن، مسکو بیلن کابل آمودریانینگ ایکّی تامانیده‌گی اتینگ اۉزبېکلر، تاجیکلر

همده تورکمنلرنی بیر بیرلری بیلن علاقه‌ده بۉلمس‌لیکلری موضوع‌سی‌ اوستیده کېلیشیب آلگنلر. انه‌شو مقصد اوچون حتا افغان (پشتون) حاکملر، پشتون قبیله‌لردن بیر قسمینی افغانستان

جنوبیدن کۉچیریب، اولرنی آمو دریانینگ سۉل قیرغاغیده جایلشتیرگن‌لر. یېرلیک اهالی مال- ملک لرینی تارتیب آلیب اولرگه تارتیق قیلگنلر. شوندن کېیین ناقل‌لر نینگ جنوبی

تورکستانگه آقیب کېلیشی کوچه‌یه باشله‌دی. بو مجبوری جدالیک افغانستان و اۉزبېکستان اۉزبېکلری نی بوکونگه قدر بیربیرلریدن اجره‌لیب یشه‌شلریگه سبب بۉلدی. ایکّی خلق تیلیده

پیدا بۉلگن فرقلر هم انه‌شو مسأله گه باریب تقه‌له‌دی. اۉزبېکستانلیک وطنداشلریمیز تیلیگه روسچه سۉزلر، تیرمین (اصطلاح) لر و عباره‌لر کیریب کېلگن بۉلسه- ده، افغانستان

اۉزبیکلری تیلیده فارسچه، عربچه سۉزلر و تیرمینلر چقور تأثیر قالدیردی.

بوگون و اېرته‌ گه افغانستانلیک اۉزبېکلر، دنیا اۉزبېکلری جمله‌دن اۉزبېکستانلیکلر تیلیده‌گی موجود فرقلرنی امکان قدر اۉرته‌دن آلیب کېتیش اوچون معین ایشلرنی عملگه آشیریش

ممکن. او هم بۉلسه افغانستان و اۉزبېکستان ارا مدنی همکارلیکلرنی اوزلوک‌سیز روشده یۉلگه قۉییش آرقلی میسر بۉله‌آله‌دی.

افغانستانده تشکیل اېتیلیش عرفه‌سیده تورگن اۉزبېک مطبوعاتی بو تۉغریده مهم رۉل اۉینه‌آله‌دی

.
افغانستانده تورکیه تورکچه‌سی‌نینگ اۉزبېک تیلیگه تأثیری: معلوم که، سۉنگی ییل‌لرده افغانستان و تورکیه ارا مناسباتلر مستحکم‌لنماقده. تورکیه دولتی هر ییل یوزلب افغانستانلیک

طلبه‌لرنی اۉز اونیورستیتلریده اۉقیشگه قبول قیله‌دی. اولر آره‌سیده افغانستانلیک اۉزبېک طلبه‌لر هم بارلر. ایلک بار 1993 ییلده تورکیه دولتی افغانستان شمال ولایتلریدن اکثریتی

اۉزبېک و تورکمن باله‌لردن عبارت بۉلگن 500 کیشی اطرافیده اۉقوچیلرنی تورکیه بیلیم یورتلریده تحصیل آلیشلری اوچون زمین یره‌تگن اېدی. اولرنینگ معلوم قسمی ایریم

ساحه‌لرده تحصیل آلیب افغانستانگه قَیتگنلر. عین حالده قطار افغانستانلیک اۉزبېک عایله‌لر تورکیه شهرلریده یَشه‌ب، تجارت همده باشقه ایش یوموشلر بیلن شغللنه‌دیلر. بو جریان بیر

قطار افغانستانلیک اۉقیمیشلی اۉزبېک یاشلر تیلی‌نینگ تورکیه تورکچه‌سیدن تأثیرلنیشی گه آلیب کېلگن. اوشبو یاشلر اۉزبېکچه سۉزله‌گنلریده بعضن تورکچه سۉزلر و عباره‌لرنی

قۉل‌له‌یدیلر. گاهیده، اۉزارا تورکچه سۉزلش‌نی هم معقول کۉره‌دیلر، عین حالده اولر اۉز آنه تیللری اۉزبېک تیلی‌ قاعده‌لری اساسیده گپله‌یدیلر. بو نرسه‌نی تورک تیلیده تحصیل آلگن

لیکلری‌نینگ ایجابی تأثیری صفتیده بهالش ممکن.

افغان- تورک لیسه‌لری‌نینگ افغانستان پایتختی و ایریم شهرلریده فعالیت آلیب باریشی هم تورک تیلی نی اۉرگتیشده مهم رۉل اۉینه‌ماقده. مذکور لیسه‌لرنی بیتیرگن افغانستانلیکلر

فرزندلری بی ملال تورک تیلیده گپلشه‌آله‌دیلر همده تورکلر بیلن یقین علاقه قوره‌دیلر. اېندیلیده تورک تیلی افغانستانده کېنگ قولاچ یاییب، رواجلنماقده. بو جریان اۉزبیک تیلی‌گه چقور

تأثیرینی اۉتکزمه‌ی قۉیمه‌یدی.

افغانستان بیلن اۉزبېکستان ارا مناسباتلر، رسمی کابل بیلن انقره اۉرته‌سیده‌گی مناسبت درجه‌سیده مستحکم بۉلگنده اېدی، مملکتده اۉزبېک تیلی‌نینگ موجود اینچلی احوالی یخشی‌لنیشی

گه امید قیلسه بۉلردی.

یازوچی: محمد عالم کوهکن
 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(1) افغانستان‌نینگ پروان ولایتیده جایلشگن تاغلی حدود.

منبع: بولوت وبلاگی 

آلتین فلم جنوبی تورکستان نینگ مدنیتی نی کورگزمه قویه دی!

ایلک مرته جنوبی تورکستان ، تورکلری نینگ تاریخی رسم وعادت لری وبای مدنیتی نی بوتون دنیاده کورگزمه گه قویماق اوچون آلتین فلم تمانیدن بیرفلم تیارلنیب ویقین زمانلرده سینمالرگه چیقه دی!